ابن اسفندیار

اِبْنِ اِسْفَنْدیار، بهاءالدین‌ محمد بن‌ حسن‌ بن‌ اسفندیار كاتب‌ (زنده‌ در 613 ق‌/ 1216 م‌)، تاریخ‌ نگار ایرانی اواخر سدۀ 6 و اوایل‌ سدۀ 7 ق‌/ 12 و 13 م‌ (قزوینی‌، 2/ 18). از احوال‌ او آگاهیهای‌ زیادی‌ در دست‌ نیست‌. در مقدمۀ اثر برجسته‌اش‌، تاریخ‌ طبرستان‌، به‌ سرگذشت‌ خود اشاره‌هایی‌ دارد. وی‌ بخشی‌ از دوران‌ زندگانی‌ خود را در دربار پادشاهان‌ آل‌ باوند (ه‍ م‌) به‌ سر برد (نفیسی‌، 1/ 129) و در آنجا از حمایت‌ حسام‌الدوله‌ اردشیر بن‌ حسن‌ باوندی‌ (567-602 ق‌/ 1172-1206 م‌) برخوردار بود. پیش‌ از سال‌ 606 ق‌ به‌ بغداد سفر كرد و در 606 ق‌ از آنجا به‌ قصد عراق‌ عجم‌ خارج‌ شد، اما چون‌ در همان‌ اوقات‌ خبر كشته‌ شدن‌ نصیرالدوله‌ رستم‌ بن‌ اردشیر بن‌ حسن‌ فرزند حامی‌ خود را شنید، به‌ سوی‌ ری‌ آمد. طبرستان‌ موطن‌ ابن‌ اسفندیار از آن‌ پس‌ به‌ خواست‌ بزرگان‌ آنجا تحت‌ قلمرو سلطان‌ محمد خوارزمشاه‌ درآمد و او خبر این‌ حوادث‌ را در آغاز كتاب‌ خود نوشته‌ است‌ (ص‌ 1). دوران‌ توقف‌ او در ری‌ حداقل‌ دو ماه‌ به‌ طول‌ انجامید (ص‌ 4). در این‌ شهر بود كه‌ در كتابخانۀ مدرسۀ رستم‌ بن‌ علی‌ بن‌ شهریار، كتابی‌ را كه‌ ابوالحسن‌ بن‌ محمد یزدادی‌ در تاریخ‌ گاوبارگانِ طبرستان‌ به‌ عربی‌ نوشته‌ بود، به‌ دست‌ آورد و بر آن‌ شد كه‌ كتاب‌ را به‌ عنوان‌ اساس‌ كار خود به‌ فارسی‌ برگرداند (ص‌ 4-5). اندك‌ زمانی‌ پس‌ از ترجمۀ كتاب‌، هنوز آن‌ را از سواد به‌ بیاض‌ نبرده‌ بود كه‌ به‌ دعوت‌ پدر به‌ وطن‌ خود مازندران‌ (احتمالاً آمل‌) بازگشت‌ و پس‌ از توقفی‌ كوتاه‌، راه‌ خوارزم‌ در پیش‌ گرفت‌ (ص‌ 5 -7). این‌ شهر، به‌ گفتۀ او، در آن‌ وقت‌ شهری‌ آبادان‌ و با رونق‌ و میعادگاه‌ دانشمندان‌ بود. 5 سال‌ از توقف‌ او در خوارزم‌ گذشته‌ بود كه‌ روزی‌ در بازار كتابفروشان‌ و صحافان‌ آن‌ شهر ترجمۀ عربی‌ ابن‌ المقفع‌ از نامۀ تنسر را به‌ دست‌ آورد. تنسر، موبد بزرگ‌ اردشیر بابكان‌، این‌ نامه‌ را به‌ جشنسْف‌ (گشنسب‌)، شاه‌ طبرستان‌، نوشته‌ و او را به‌ اطاعت‌ اردشیر خوانده‌ بود. ابن‌ اسفندیار این‌ متن‌ را به‌ فارسی‌ ترجمه‌ كرد و آن‌ را در مدخل‌ تاریخ‌ طبرستان‌ خود قرار دارد (ص‌ 7- 8، 166-167) و بدین‌ سان‌ این‌ اثر گرانبهای‌ ادبیات‌ پهلوی‌ را از گزند روزگار حفظ كرد. 
نامۀ تنسر یكی‌ از مهم‌ترین‌ اسنادی‌ است‌ كه‌ راجع‌ به‌ تشكیلات‌ زمان‌ ساسانیان‌ نوشته‌ شده‌ است‌ (كریستن‌ سن‌، 82). ابن‌ اسفندیار در 603 ق‌/ 1206 م‌ به‌ نگارش‌ تاریخ‌ خود مشغول‌ بوده‌ است‌، چه‌ در یك‌ جای‌ آن‌ اشاره‌ می‌كند كه‌ در این‌ زمان‌، 400 سال‌ از شهادت‌ امام‌ رضا (ع‌) (203 ق‌/ 818 م‌) می‌گذرد (ص‌ 203؛ قس‌: ادبیات‌ تهران‌، 1/ 86). البته‌ تاریخ‌ یاد شده‌ با توجه‌ به‌ سال‌ شروع‌ تألیف‌ كتاب‌ (پس‌ از آمدن‌ مؤلف‌ به‌ ری‌ در 606 ق‌) تقریبی‌ می‌نماید. او به‌ طور یقین‌ تا 613 ق‌/ 1216 م‌ در قید حیات‌ بوده‌ و تا این‌ زمان‌ مشغول‌ نگارش‌ تاریخ‌ خود بوده‌ است‌. به‌ درستی‌ معلوم‌ نیست‌ كه‌ آیا او در حملۀ مغول‌ به‌ خوارزم‌ در 617 ق‌/ 1220 م‌ در آن‌ شهر بوده‌ و كشته‌ شده‌، یا پیش‌ از آن‌ به‌ زادگاه‌ خود در مازندران‌ بازگشته‌ است‌. 
اثر ابن‌ اسفندیار قدیم‌ترین‌ كتاب‌ در تاریخ‌ طبرستان‌ است‌. انشای‌ آن‌ بسیار فصیح‌ است‌، ولی‌ مؤلف‌ در استعمال‌ لغات‌ عربی‌ افراط ورزیده‌ است‌. بخشهای‌ نخستین‌ این‌ كتاب‌ حاوی‌ مطالب‌ افسانه‌ای‌ است‌، ولی‌ در مورد طبرستان‌ پس‌ از اسلام‌، اطلاعات‌ تاریخی‌ و جغرافیایی‌ آن‌ ارزشمند و مستند است‌، به‌ ویژه‌ آگاهیهای‌ بسیاری‌ در مورد افراد مشهور محلی‌ و شاعرانی‌ كه‌ به‌ زبان‌ طبری‌ شعر سروده‌اند. در آن‌ به‌ دست‌ داده‌ شده‌ است‌. این‌ كتاب‌ در 4 «قسم‌» است‌. بخشهای‌ پایانی‌ آن‌ كه‌ در خصوص‌ آل‌ بویه‌ و آل‌ زیار و ابتدای‌ تاریخ‌ آل‌ باوند بوده‌ از میان‌ رفته‌ است‌. ادوارد براون‌ خلاصه‌ای‌ از این‌ اثر را به‌ زبان‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ كرده‌ و در 1905 م‌ منتشر ساخته‌ است‌. متن‌ فارسی‌ آن‌ همراه‌ با ذیلهایی‌ كه‌ دیگران‌ بر این‌ كتاب‌ افزوده‌اند، در 1320 ش‌ در تهران‌ به‌ كوشش ‌عباس‌ اقبال ‌آشتیانی‌ به ‌چاپ ‌رسیده ‌است‌ (نک‍ : تاریخ‌ طبرستان‌ ). 

مآخذ

ابن‌ اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ‌ طبرستان‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌، تهران‌، 1320 ش‌؛ ادبیات‌ تهران‌، خطی‌؛ اقبال‌، عباس‌، مقدمه‌ بر تاریخ‌ طبرستان‌ (نک‍ : ابن‌ اسفندیار در همین مآخذ)؛ براون‌، ادوارد، تاریخ‌ ادبی‌ ایران‌، ترجمۀ غلامحسین‌ صدری‌ افشار، تهران‌، 1357 ش‌؛ قزوینی‌، محمد، یادداشتها، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1347 ش‌؛ كریستن‌ سن‌، آرتور، ایران‌ در زمان‌ ساسانیان‌، ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی‌، تهران‌، 1345 ش‌؛ نفیسی‌، سعید، تاریخ‌ نظم‌ و نثر در ایران‌، تهران‌، 1344 ش‌. 

سیدعلی ‌آل‌داود