کهنه یادداشت

آقا محمد مهدی ارباب اصفهانی (پدر میرزا محمد حسین فروغی ذکاءالملک و جد آقای فروغی حاضر) از مؤلفین قرن سیزدهم کتابی در جغرافیای اصفهان به اسم «شرح اصفهان» تألیف کرده که از قرار معلوم بدواً مختصر بوده و سپس خود آن را کامل ساخته است. این کتاب در پاورقی های روزنامۀ ایران قدیم (از محمد حسن خان اعتمادالسلطنه) به طبع رسیده است.

پاسخ دادن به این پرسش که از چه روزگاری بشر موسیقی را به عنوان یک پدیده هنری شناخته و به آوازخوانی و نوازندگی پرداخته است کاریست بس دشوار زیرا به سبب عدم دسترسی به برگه هائی معتبر و قابل استناد هرگونه ابراز نظری جز اینکه متکی به گمان خود باشد به نحوی دیگر میسر نیست.

موضوع سخنان اینجانب، چنانکه در برنامه هفته آمده، مربوطست به برخی آداب و رسوم معاشرت و برخورد ایرانیان عهد باستان که کم و بیش در دوره اسلامی نیز در ایران مراعات می گردیده است ولی خصوصیتی که این چند رسم و عادت در میان رسوم دیگر دارند، در اینست که این آداب و رسوم پس از سیر و سیاحت های طولانی پس از هزاران و صدها سال، دوباره از راه اروپا به محل و منشاء اصلی خود بازگشته اند و اینک گاهی از روی ناآگاهی، چنین گمان برده می شود که این مراسم،حقیقتا اساس و ریشۀ اروپایی دارند و ما ایرانیان از چنین آدابی، بکلی عاری و بی بهره بوده ایم.

استادان ارجمند، خانمها، آقایان قبلا از اظهار لطف شما که مدتی از وقت گرانبهای خود را صرف شنیدن بیانات اینجانب خواهید کرد تشکر می کنم. مطلبی که امشب مورد بحث قرار می گیرد، چیز تازه ای نیست. تاثیر فرهنگ و ادبیات دوران ساسانی در تکوین فرهنگ و ادب ایرانی در دوران اسلامی به قدری زیاد است که نیازی به شرح و وصف ندارد، با اجازۀ محترم سخن خود را با شاهدی از استاد پورداود آغاز می کنم:

الفبای زبان پهلوی اساس آن بر روی الفبای زبان آرامی استوار است. از اینکه چطور و در چه قرنی این خط به ایران رسید و در کدام قسمت ایران برای اولین بار به کار برده شد مشکل است که یک نظریۀ قطعی دربارۀ ان اظهار نمود. فقط همین قدر می دانیم که زبان آرامی زبانی بسیار غنی بود که در دوران سلطنت پادشاهان هخامنشی بیشتر مکاتبات با کشورهای بیگانه و حتی فرمان هائی که این پادشاهان برای قلمرو خویش صادر می نمودند و می فرستادند به این زبان نوشته می شد و زبان عیلامی فقط در محاسبات مورد استعمال داشت.

مطالب این مقاله دارای چهار قسمت و هر یک دارای زیر مجموعه هایی است: الف – توضیحات مقدماتی در نسخه های خطی معمولاً دو گونه «سرانجام» (خاتمه، پایان) دیده می شود. یکی نصّ سخنان پایانی مؤلف است و دیگر آن سرانجامی است که نوشتۀ کاتب و به قلم اوست. در زبان فارسی برای نمودن آن از جانب فهرست نگاران و دیگران چند اصطلاح وضع و نقل شده است. اصطلاح «انجام» برای اختتام متن انتخاب شده است و لفظ «انجامه» برای نمودن پایان کتابت نسخه؛ و چون مناسبت و هم آوازی بیشتری دارد زودتر در ذهن می نشیند. از آنجا که به نظر مؤلف این لفظ بر الفاظ دیگر ترجیح دارد، او در مقاله آن را برابر colophon آورده است.

سرگذشت ملتی که از قرنها پیش در سر راه حوادث بزرگ زیستند و پنجه در پنجۀ دشواریهای گوناگون در انداخته است، مطلبی نیست که با چند مأخذ معدود به سامان رسد و آسان به دست آید. این سرگذشت پر حادثه را که مقرون به کوشش های مداوم در راه ایجاد و نشر نهضتهای فکری و هنری بوده است باید از راههای مختلف تنظیم کرد و سفالها سنگنوشته ها وکتابهای به زبانهای مختلف عالم از زبان های هندی و اورارتی و آشوری و ایلامی و عبری و یونانی و رومی و ارمنی گرفته تا زبانها و ادبیات معروف هزارۀ اخیر و تمام زبانها و لهجه هایی که از عهد زرتشت تا امروز در ایران رواج یافته است باید در تنظیم چنین تاریخ پرماجرایی مورد استفاده قرار گیرد و از اکتفاء به یک دسته از آنها بدون منابع دیگر، باید تا بتوان خودداری شود.

در سیر تاریخ یا کارنامه بسیار بلند و درخشان میهن کهنسال ما دو خاندان داستانی جای دارد که یکی از آنها خاندان پیشدادی خوانده شده و دیگری کیانی. هیچ نباید به خود رنج بیهوده داده شهریاران این دو خاندان داستانی را تاریخی وانمود کنیم و این چنین ارزش این داستان های بسیار دلکش خود را بکاهیم.

آئین هندو مجموعه ایست وسیع از نوشته های آسمانی و عقاید گوناگون و مکاتب فلسفی و افسانه های مقدس و اساطیری که نظم و ترتیب خلل ناپذیر آن علی رغم پیچیدگی و تعدد و تنوع مطالب، شگفت آور و شایان تحسین است.

یکی از علائم و نشانه های به کار رفته در نسخه ها که از قدیم میان بعضی از کاتبان رایج بوده آوردن «سه نقطه» می باشد. سه نقطه ها در حاشیه بر سمت راست و چپ صفحه و گاهی بالا و پایین گذارده می شد تا هم به آسانی به چشم بیاید و هم تحت الشعاع سطر قرار نگیرد. نقطه ها معمولاً به چند صورت ضبط شده انداز جمله: