مقاله

بن‌مایه‌ها از مهم‌ترین عناصر قوام‌بخش حکایت‌های سنتی فارسی‌اند که علاوه‌بر ساختار، جهات معنایی و زیبایی‌شناختی آن‌ها را نیز تقویت می‌کنند. خاستگاه بن‌مایه‌های داستانی، متعدد و گاه نامشخص است: برخی از آن‌ها از عناصر اسطوره‌ای و بعضی دیگر زادۀ فرهنگ مردم‌اند؛ تعدادی وجه تاریخی دارند و شماری نیز وجوه دینی و اعتقادی و... . بن‌مایه‌ها طی قرن‌ها، هم تغییر کارکرد می‌دهند و هم از حوزه‌ای به حوزۀ دیگر نقل مکان می‌کنند. یکی از این بن‌مایه‌های پرکاربرد در فرهنگ ایرانی، «کلاغ» است که به‌سبب خصلت‌ها و کارکردهای متنوع و گاه متضادش، پرنده‌ای چندوجهی به‌شمار می‌آید

«پژوهشگر فلسفه در ایران در «جزر و مد» تالیف و ترجمه به سر می‌برد و متاسفانه ترجمه آرای فیلسوفان غربی مانند «تب»ی است که آنها را فراگرفته است.» برای نوشتن درباره وضعیت نشر،تالیف و ترجمه در حوزه فلسفه باید به هفتاد سال گذشته برگردم؛ سی سال در دوره شاهنشاهی و 37 سال پس از جمهوری اسلامی ایران. باید بگویم در عرصه تالیف و ترجمه در ورطه‌ای از «جزر و مد» گرفتار شده‌ایم.

تأثیر حضور هنری میرعماد در خطه روم به حدی بود که اکثر تذکره‌نویسان او را بانی و عامل ورود خط نستعلیق ایرانی در دولت عثمانی می‌دانند، هرچند که در دوره بایسنغر نیز خط ایرانی در دیار روم رایج بود؛ اما در دوره بخاری این امر جنبه جدی یافت و مکتب میرعماد شیوه‌های پیشین را تحت‌الشعاع قرار داد. سلطان مراد چهارم۱ شیوه جدیدی را از تعلیم بخاری کسب نمود و هنرمندان توانایی چون، محمد چلبی طوپخانه‌ای ـ ناشر پرتلاش و با استعداد مکتب میر ـ و صنیع‌الله آماسیوی و احمد بن حسن (متوفی ۱۰۹۶ق) و احمد طور مش‌زاده (متوفی ۱۱۲۹ق) در استانبول، محمد رفیع افندی شاگرد او و خاتم‌الاساتید خط نستعلیق و مجدد مکتب استاد کل میرعماد قزوینی، و نیز محمد اسعدافندی یساری و فرزندش مصطفی عزت‌افندی بودند که نایره این اجاق را به عرش روم رسانیدند و هیچ مناره و قبّه و بارگاهی نیست که اثری از آثار آنها را زیب جمال نساخته باشد؛ ولی‌الدین افندی از جهت تدوین مکاتیب علی‌الخصوص آثار میرعماد و نگهداری بهترین نمونه‌ها و پاسداری شیوه مکتب میر در ترکیه، تالی محمد صالح‌بن ترابا در ایران است و بسیاری از شاگردان آنان تا زمان اقدام شوم و استعماری تغییر خط در آن سامان (ترکیه)، سردمداران اتحاد و منادیان فرهنگ آسمانی و الهی ایران و اسلام بودند.

در جامعة علمی و فرهنگی سرزمین سرسبز گیلان از زنده‌یاد جعفر خمامی‌زاده به عنوان مترجمی توانا، مورّخی صاحب‌نظر، مدیری مدّبر، انسانی متواضع و صاحبدلی فرهیخته یاد کرده‌اند. این وجود نازنین سرحلقة فرهنگیان گیلان بود و حضورش در هر محفلی مغتنم. این استاد گرانمایه از معدود کسانی هستند که همواره در متعالی ساختن تاریخ و فرهنگ جامعه گامهای اساسی برداشته‌اند و آثار به‌جامانده از وی نیز مؤیّد این نکته است. رفتار و کردار بزرگ‌منشانه و انسان‌دوستانة وی ما را به یاد این شعر رعدی آذرخشی می‌اندازد

هما ناطق تاریخ نگار و نویسنده متولد سال 1313 است. وی فرزند مهندس ناصح ناطق یکی از تکنوکرات‌های سرشناس ایران بود. فردی که در زمانه خویش نقش مهمی در راه سازی و تعدادی از بناهای تاریخی کشور داشت. ناصح ناطق از دانشجویان اعزامی دوره رضاشاه به فرنگ بود. وی در کودکی در تهران ساکن شد و پس از بعد از اتمام دبیرستان در 1336 با بورس دولت فرانسه برای ادامه تحصیل در رشته ادبیات فرانسه راهی پاریس شد اما علاقه او به رشته تاریخ موجب شد رشته تحصیلی ادبیات را رها کرده و رشته تاریخ را انتخاب کند. وی در دروان تحصیل از نخستین زنانی است که به کنفدراسیون جهانی محصلان و دانشجویان ایرانی می‌پیوندد. او فوق لیسانس و دکترای خود را در رشته تاریخ از دانشگاه سوربن دریافت کرد.

نویسنده این سطور تاکنون در مقالات متعدد خود درباره این موضوع سخن گفته که اولین آن مقاله ای بود که در مجله معارف پانزده سالی پیش منتشر شد. در آن برای نخستین بار مطالبی را درباره هویت واقعی علی بن ناصر سرخسی و ارتباط اعلام نهج البلاغه او با محافل زیدی ایران منتشر کردم (شماری از نویسندگان بعداً همان مطالب را در طی مقالاتی دیگر عرضه و تکرار کردند). چند ماهی پس از انتشار آن مقاله نویسنده این سطور در سفری به یمن به نسخه ای کهنسال از اعلام نهج البلاغه که همراه نسخه ای ارزشمند از متن خود نهج البلاغه در یکی از کتابخانه های خصوصی یمن موجود است دست یافت که همان زمان طی یادداشتی در مجله شهاب قم معرفی شد. از آن زمان تاکنون اسناد زیادی در رابطه با روایت نهج البلاغه به دست آورده ام که برخی از آنها را در مقالات متعدی عرضه کرده ام و برخی نیز در مقاله مستقلی تدوین شده که در دفتر دوم کتاب از گنجینه های نسخه های خطی منتشر خواهد شد. در مقاله ای هم که با زابینه اشمیتکه در رابطه با سنت تحصیلی عبد الله بن زید العنسی منتشر کرده ایم در پیوست آن مفصلاً در این زمینه مطالبی را عرضه کرده ایم. اینجا تنها یادداشتی که سالها پیش در سایت کاتبان منتشر شد را باز نشر می کنم.

آب در صفحه اندیشه ایرانیان همچون گوهر و کیمیایی است که از زمان‌های دور تا امروز پیرامون آن رازها، افسانه‌ها و الهه‌هایی شکل گرفته و گستره فرهنگ عامه را از معنا و رازهایی مقدس لبریز کرده است. آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها و نگهدارنده این گوهر طبیعی، در دل اساطیر ایران سوار بر ارابه‌ای رو به آسمان و با زیبایی شگرف زنانه، سبب‌ساز پیوند محکم معنای مقدس آب با جنس زن شده است؛ الهه‌ای که نماد باروری، زایش و عشق و دوستی است.

حوادث تاریخی به ویژه آنها که قرنها از وقوعشان می‌گذرد، در ابتدا دهان به دهان و سینه به سینه نقل می‌شده‌اند تا مگر روزی سپیدی کاغذی را به سیاهی زنند. حادثه کربلا یکی از همان وقایع است. و البته تراژیک ترینشان. شاید نزدیک‌ترین نوشته به تاریخ وقوع این حادثه، مقتل‌الحسین، مکتوبی از «جابربن یزید جعفی» باشد که در حدود سال 130هجری درگذشته‌ است و یا مکتوبی با همین نام از «ابومخنف لوط بن یحیی».

اگر بگویند معاهده‌ای میان دو کشور بْهارَت و هلاس منعقد شده است، شنونده ایرانی چه تصوری از این دو کشور دارد؟ و یا اگر بگویند در کدام هنگام جنگی بین دویچلند و پولسکا اتفاق افتاد، چه جوابی می‌توان بدان داد؟ و نیز اگر بگویند فرهنگ دو کشور نیهون و ژونغوآ تحت تأثیر متقابل یکدیگر بوده است، شنونده چه تصوری از این کشور‌ها خواهد داشت؟

از آن جا که اکثر روزنامه های سال های مشروطه خواهی سياسی يا اجتماعی بودند، دانستن سرگذشت روزنامه نگاران از چند روی سودمند است و يکی از آنها، اين است که نمونه ای از صورت و سيرت مبارزان آن دوره در اختيار خواهيم داشت. زادگاه ۱۷۸ تن از ۲۰۶ روزنامه نگارمعلوم است: در ميان ايالت های آن روزی ايران، آذربايجان با ۴۲ روزنامه نگار بالاترين مقام را دارد (۲۴% از کل). اين خطه وسيع و پر جمعيت را می توان با ايالت فارس (که بوشهر هم جزء آن بود) با تنها ۱۳ و يا خراسان که با تنها ۹ روزنامه نگار مقايسه کرد. مناطق کوچکی همچون کاشان و پيرامون آن با ۱۰ و اراک و اطرافش با ۸ تن، مقام برجسته ای در پرورش روزنامه نگار داشته اند.