مقاله

در مورد منشأ شکل‌گیری علوم انسانی به معنای جدید همواره چنین ادعا می‌شود که این علوم از قرن 17 و 18 متولد ‌شد. اما حقیقت این است که «مطالعات تاریخ» به عنوان یکی از قدیمی‌ترین رشته‌های بشری و از شاخه‌های علوم‌انسانی از قدیم حضوری مسلم داشته‌است و می‌توان از آثاری همچون «تاریخ طبری» به عنوان شاهکارهایی نام برد که فارغ از ارزش‌های ادبی خاص خود بخوبی توانسته‌اند تصویری از فضای گفتمانی حاکم در آن دوره را منعکس کنند. «علم النفس» یا روان شناسی نیز از دیگر شاخه‌های علوم انسانی است که قدمت آن به زمان فیثاغورث باز می‌گردد. از این رو، صحبت از «علوم انسانی» به عنوان یک مفهوم «جدید» در قرون اخیر‌، ادعایی قابل بحث است.

اشیایی که بامداد چهارشنبه به ایران برگشت گل‌نوشته و آثار مربوط به اثر مهر بود که مربوط به محوطه تاریخی چغامیش است. این اشیا قبل از انقلاب در اختیار مرکز شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو قرار گرفته بود؛ علت این بود که ایران با این مرکز قرارداد داشت، زیرا این مرکز زمانی فعالیت‌هایی در زمینه مطالعات باستان‌شناسی انجام می‌داد و در عین حال آن مرکز فعالیت هایش در زمینه رمزگشایی کتیبه‌های باستانی بود. به این مناسبت این در اختیار مرکز شرق‌شناسی شیکاگو قرار گرفته بود و به دلیل وقوع انقلاب اسلامی ایران ارتباط حوزه میراث فرهنگی با دانشگاه شیکاگو عملاً قطع می‌شود تا سال 1380که دوباره ارتباط برقرار می‌شود.

بحث ما درباره تربیت بود. عرض شد اگر انسان بخواهد شخص دیگری را تربیت کند، شرط اساسی‌اش این است که ابتدا خود را در جمیع ابعاد وجودی‌ مؤدّب به آداب الهی سازد و بعد برای دیگران مربّی باشد. در جلسه گذشته گفتیم: در تعابیر اهل معرفت آمده است: «حُسن ادب قلب» و «سوء ادب قلب». می‌شود گفت آنها «حُسن و سوء ادب» را در مسأله قلب متمرکز کرده‏اند، ولی همان طور که عرض کردم من این بحث را توسعه دادم و گفتم: «حسن و سوء ادب» تنها مربوط به قلب نیست، بلکه جمیع ابعاد وجودی انسان، چون عقل و قلب و نفس و تمام اعضاء و جوارحش را در برمی‏گیرد.

سعدی شاعر را اهل طنز و طیبت دانسته است. معنای طنز در گذشته و حتی تا دهه‌های اخیر چیز دیگری بوده است. طنز و طیبت با هجو و هزل مترادف نیستند. طنز در گذشته با مطالب اخلاقی مربوط بود، اما در زمان ما به حوزه‌ سیاسی انتقال یافته است. همه‌ی شاعران کم و بیش اهل طنزند، اما کلام سعدی تقریباً سراسر طنز است. به خصوص در طیبات و قصاید هزل هم داشته است، اما نباید طنز را با هزل یکی بدانیم.

نگاهی اخلاقی- دینی به پدیده «شوونیسم» «ولا یجرمنّکم شنئان قوم علی الاّتعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی»(مائده: 8) «دشمنی با گروهی شما را به انحراف از حق نکشاند، عدالت کنید که آن به پرهیزگاری نزدیکتر است.» این آیه یک آموزه‌ آشکار انسانی است که گویا درمانگر شمار زیادی از کینه‌توزی‌ها و بی‌عدالتی‌ها است. بر اساس این آیه نباید کینه‌ها و عداوت‌هاى قومى و تصفیه‌حساب‌هاى شخصى مانع از اجراى عدالت و موجب تجاوز به حقوق دیگران شود، زیرا عدالت از همه اینها بالاتر است.

«عشقبازی»‌ که معادل «عشق به جان» در تعبیر افلاطون و از نوع عشق عارفان در اصطلاح حکمای اسلامی است، عشق پاک آسمانی در زمین است و مرحله‌ای از عشق حقیقی است. این عشق مقدمة دست یافتن عاشق به عشق آسمانی و رسیدن به قرب الهی است. سعدی نمونه‌ای از آن را در حکایتی به دست می‌دهد که با این عبارت آغاز می‌شود: «یکی را دل از دست رفته بود و ترک جان کرده». در این حکایت عاشق چون با معشوق روبه‌رو می‌شود، چنان در بحر مودت غریق می‌شود که مجال نفس برآوردن ندارد و سرانجام در برابر او جان به حق تسلیم می‌کند. در میان حکایتهای باب پنجم، این حکایت، نمونة اعلای عشقبازی یا عشق به جان محسوب می‌شود.

اسلام‌دارای اصولی ارزشمند در نظام اخلاق اجتماعی خویش است؛ اصولی که تنها با نظریه اصالت صلح متناسب است. در این گفتار کوتاه به مفاهیمی همچون برابری انسانی و تسامح دینی و برادری دینی و انسانی خواهیم پرداخت و نشان خواهیم داد که بدون اعتقاد و التزام به صلحی پایدار و همزیستی مسالمت‌آمیز، بستر شایسته تحقق اصول اخلاق اجتماعی اسلام فراهم نخواهم شد.

عرفان در ادبیات فارسی، از نوع «عشق و دانش» است و توحید، عشق، شادی و ارتباط هستی با آفریدگار را باید شاخص های عرفانی در آثار شاعران ایران زمین، از جمله سعدی شیرازی دانست.

وقتی در بهمن سال ١٣٩٢ دکتر جمال کامیاب مدیرعامل سازمان زیباسازی، نگارنده را برای تصدی راهبری پروژه پیرایش و آرام‌سازی پهنه خیابان انقلاب فراخواند، بر دو نکته تأکید کرد؛ نخست بر پیاده‌محوری و دیگری صیانت از نما و نمادهای هویت‌بخش پهنه خیابان انقلاب. حالا چندروزی است که دومین نماد شناخته‌شده جهانی تهران این‌روزها به همت سازمان زیباسازی و دانشگاه تهران درحال مرمت است.

امروز روز سعدی است و من گفتنی‌هایم را به این مناسبت خجسته در ضمیمه كرگدن گفته‌ام. سعدی بزرگ‌ترین آموزگار ما است و هرچه بیشتر به او و فرمایش‌های گهربار او توجه كنیم حال و روزمان بهتر خواهد شد. توجه به سعدی حرف زدن درباره سعدی نیست بلكه رجوع به آموزه‌های گرانقدر اوست كه خدا را شكر به لطف استادان بسیار، از پس قرن‌ها به ما رسیده است. حرف زدن درباره سعدی هم البته محاسن بسیار دارد اما حسن اصلی از قبل انس و الفت با بوستان و گلستان و قصاید و غزلیات نصیب‌مان می‌شود. ما هر چیزی كم داشته باشیم ماثورات دینی و ادبی كم نداریم و از این حیث خداوند حجت را بر ما تمام كرده است. ما یك اقبال بلند دیگر هم داریم و آن اینكه خط و ربط‌مان تغییر چندانی نكرده و ما همچنان می‌توانیم كتاب‌های هزار سال قبل به این طرف را بخوانیم و تقریبا بفهمیم. انگلیسی‌ها و فرانسوی‌ها و آلمانی‌ها هم البته به همان خط و ربط قدیم مانده‌اند اما به همان راحتی كه ما متن‌های قدیمی می‌خوانیم، آنها نمی‌توانند. ملت تركیه كه بندگان خدا حتی متن ٦٠، ٧٠ سال پیش خودشان را هم نمی‌توانند بخوانند .