مقاله

روشنفکــــــــران ایرانی (از جمله نمایشنامه نویسان) پس از امضای فرمان مشروطه، در یافتند که با وجود فرمان مشروطه فضای اجتماعی سیاسی کشور در حال بازگشت به دوره استبدادی بوده و جامعه گام‌به‌گام در حال دور شدن از آرمان‌های انقلاب مشروطه است.

در اغلب رسائلی که درباره مشروطیت نگاشته شده است بویژه رسائلی که پیش از مشروطیت نوشته شده به موضوع ژاپن اشاره شده است. اخبار تحولات جامعه و نظام سیاسی ژاپن در این رسائل بازتاب قابل توجهی دارد. با این توصیف، با توجه به آشنایی ایرانیان با ژاپنی‌ها و تحولات جامعه و سیاست ژاپنی و با تأکید بر این نکته مهم که اصلاحات میجی دو دهه بعد از اصلاحات امیرکبیر انجام شد، اما هنوز این سؤال مهم در میان است که چرا جامعه ایران نتوانست نظیر آنچه در ژاپن اتفاق افتاد را در پیش گیرد.

روشنگری قرن هجدهم یکی از مهم ترین بنیادهای فرهنگ مدرن است و می توان فلسفۀ معاصرغرب را دیالکتیک و گفت وگوی روشنگری و جریان های منتقد آن دانست.گرچه سابقۀ مضامین فکری روشنگری را در اواخر قرون وسطی و حتی قبل از آن ریشه یابی کرده اند، برای نخستین بار در جستار روشنگری چیست؟ (و البته به نحو تلویحی در نقد های سه گانه و آثار سیاسی ) کانت است که روشنگری و وضع مدرن صورت بندی فلسفی خود را می یابد.

ایران آشناترین نامی است که خواننده «شاهنامه» با آن روبرو می‌شود و بیش از هشتصد بار در سراسر شاهنامه تکرار شده است. این نام در شاهنامه به کجا اطلاق شده است؟ به یقین خوانندگان دقیق شاهنامه به ابهامی که از نظر جغرافیایی در کاربرد این واژه هست، توجه کرده و از خود پرسیده‌اند: ایران در شاهنامه با چه مرزهایی مشخص می‌شود؟ این ابهام در وهله نخست از آنجاست که در شاهنامه مانند دیگر حماسه‌های طبیعی و ملی زمان و مکان را ارج و اهمیتی نیست.

نوگرایی گسسته از سنت به هیچ روی پذیرفتنی نیست. اگر ما تنها نوگرای باشیم، گسسته از پیشینة فرهنگ و تاریخ و اندیشة نیاکانی خویش، آن نوگرایی آشوب‌گرایی خواهد بود. نوگرایی سویمندی است در ساختار، اما اگر ساختار می‌باید بپاید، همچنان زنده، تپنده، شکوفان، بارآور، توانمند، نیاز دارد به سویمندی نو. از همین روست که آنچه سعدی در سخن پارسی کرده است، پیوندی نغز، ناب، دوسویه، پویا، برازنده، سازنده که در میان ساختار و سودمندی پدید آورده است. سعدی از همین دید به این ویژگی والا، کم مانند هم آراسته است که سخنوری است همه‌سویه و همه‌رویه، کمابیش در همه قلمروهای ادب پارسی توانمند، بشکوه، شگفتی‌آفرین، شاهکار آفریده است.

هابرماس بزرگترین نظریه پرداز اجتماعی معاصر است که بعد از آدورنو و هورکهایمر مدتی رهبری و هدایت مکتب فرانکفورت را بر عهده داشت و به تعبیری فعال ترین و مؤثرترین نماینده و رهبر نسل دوم مکتب فرانکفورت به شمار می رود. اگرچه مسئله نقد محور اصلی اندیشه متفکران فرانکفورت است، اما نظریه انتقادی و مسئله نقد برای این متفکران صورت واحدی نداشته است. به نظر هابرماس پیشینیان واقعیت بازگونه را کل واقعیت می‌شناختند و مارکس آن را لحظه ای از واقعیت می‌دانست، لحظه‌ای که باید عوض شود.

درباره شعر ـ این شاخه پُر بار و گرانقدر درخت هنر و فرهنگ و ادب پارسی‌ـ فراوان گفته‌اند و فراوان‌تر هم خواهند گفت و به گمانم هنوز ناگفته‌های زیادی باقی مانده و خواهد ماند و هر چقدر حول این محور مهم و نیرومند صحبت کنند و بنویسند و پژوهش کنند، باز هم در حد شایگانی آن سخن نرفته است.

فیلسوف و عارف و طبیب قرن هفتم هجری جناب حکیم اوحد‌الدین طبیب رازی از جمله متفکران و نویسندگان کمتر شناخته شده در تاریخ ادبیات ایران(به ویژه در دوران معاصر و امروز کشورمان) محسوب می‌شود. طبیب‌ رازی،‌هم به نثر می‌نوشته و هم به نظم. او در شعر به «اوحدی» تخلص می‌کرده و هم به «رازی» و آثاری که از او بر جای مانده، تحقیقاً در دو زمینه «طبی ـ علمی» و «فلسفی ـ عرفانی» است و چنین بر می‌آید که از سویی «حکیم و طبیب» بوده است و از سوی دیگر فیلسوف و عارف و شاعر.

مسأله‌ اصلی‌ که‌ هرمنوتیک‌ متون‌ با آن‌ سروکار دارد فهم‌ وتفسیر متون‌ است. گرچه‌ هرمنوتیک‌ گام‌ به‌ گام‌ و تدریجاً‌ کار خود را به‌ همه‌ علوم‌ انسانی‌ گسترش‌ داده‌ است‌ و حتی‌ امروزه‌ مباحثی‌ از آن‌ در بیرون‌ از قلمرو تفسیر متون، از قبیل‌ جامعه‌ شناسی، روانشناسی، معرفت‌ شناسی، فلسفه، سیاست‌ و غیره‌ نیز مطرح‌ می‌شود، ولی‌ اکثر مباحث‌ آن‌ با فهم‌ و تفسیر متون‌ ارتباط‌ دارند.

اگر او مانیسم را «انسان گرایى» تفسیر کنیم، در مقابل «خداگرایى» قرار مىگیرد. فهم دقیق اومانیسم به فهم «هم زمانى» و «در زمانى» آن احتیاج دارد. آنچه تا حالا بررسى شده است اومانیسم یک زمانى یا همزمانى است و فهم تاریخى آن کمتر مورد توجه واقع شده است.