تأثیر فرهنگ و ادب ایرانیان باستان در ادب فارسی و عربی

1392/11/6 ۱۲:۰۲

سخن از تأثیر ادب عربی در ادب فارسی فراوان است چندان که همگان بر این باورند که ادب فارسی وامدار فرهنگ و ادب عربی است. در این کتاب نشان داده شده است که این ادب عربی است که در بسیاری از مضامین حکمی خود خوشه چین خرمن فرهنگ و ادب ایرانیان باستان است.

سخن از تأثیر ادب عربی در ادب فارسی فراوان است چندان که همگان بر این باورند که ادب فارسی وامدار فرهنگ و ادب عربی است.

در این کتاب نشان داده شده است که این ادب عربی است که در بسیاری از مضامین حکمی خود خوشه چین خرمن فرهنگ و ادب ایرانیان باستان است.

محققان معتقدند که میل و گرایش ایرانیان به پند و اندرز به قبل از ظهور زرتشت برمی گردد زیرا در پندهای هوشنگ آمده است: «فَاِنَّ أَفضَلَ مَا أُعطِیَ الْعَبدُ فِی الدُّنیَا الحِکْمَةُ» (ابن مسکویه): بهترین چیزی که در دنیا به بنده داده می‏‌شود حکمت است.

عشق ایرانیان به حکمت و اندرز آنقدر مشهور است که «کریستین سن» آن را از ویژگی های این قوم می‏‌داند و علّت زحمات و رنج های برزویه‏‌ی طبیب را که به دستور انوشروان برای به دست آوردن کتاب «کلیله و دمنه» با خطر و هزینه‏‌ی بسیار به هند سفر کرد، علاقه­‌ی آنان به اندرزها و پندهای موجود در این کتاب می‏‌داند. عبدالرّحمان بدوی در مقدّمه­ی کتاب الحکمة الخالدة علّت انتساب بسیاری از حکمت های عربی را به ایرانیان، شهرت این قوم به حکمت و اندرز می داند.

در آثار به جا مانده از متون قدیم ایران علاوه بر متون دینی، پندهای بسیاری از خسرو انوشروان، اردشیر بابکان، شاپور پسر اردشیر، بهمن، هوشنگ و وزیرانی چون بزرگمهر دیده می‏‌شود. همچنین از شاهان افسانه‏ای مثل فریدون، بهمن و دارا و نیز از حکیمانی مانند مهبود، مه آذر، آذرگشسب، برزمهر، شاپور، بهروز، هرمزدآفرید، نرسی و سینا برزین نام برده و اغلب پندهایی به آنها نسبت داده شده است.

از دیگر سو اهتمام به اندرزهای اخلاقی به منظور تنظیم هنجارهای اجتماعی و مبارزه با رفتارهای نادرست و زیان‌بار از ویژگی های مردم مشرق‌زمین، به ویژه ایرانیان قبل از اسلام بوده است. پندهای اخلاقی در آموزه های دینی، وصایای شاهان و سخنان حکیمان و بزرگان ایران به شکل مکتوب در دست نوشته ها، ابزار و لوازم زندگی در همه‌جا دیده می شد از جمله: حاشیه‏ ی فرش‌ها، کناره‏ ی سفره‏ ها، در میان ظروف، عصا، دیوارهای قصر، تخت شاهان، سنگ‌قبر، لوح های مکتوب، در مقبره ها، کمربند، بازو، تابلوهای طلا، انگشتر، طاق ایوان، حاشیه ی چادر و خرگاه، پرده، دیوار مجالس، تاج شاهان، سر در کاخ‌ها، صخره های بزرگ، سکّه، گنبد، تابوت زمامداران، دروازه­ ی شهرها.

یکی از جلوه‏‌های نفوذ همه ‌جانبه ‌ی فرهنگی ایرانیان به جهان عرب، ورود اقوال و سخنان حکیمانه ی آنان به فرهنگ عربی است، امثال و حکم ایرانی در قالب جمله‏‌های کوتاه و پرمغز که حاصل تجربه، عقلانیت و آموزه­های دینی آنان است، در ابتدا به شکل شفاهی، سپس در لابلای متون عربی و بعدها به صورت مثل‏های «مُولَّد» در کتب امثال عربی نمایان شد.

در منابع عربی بیش از هزار مضمون حکمی از ایرانیان باستان نقل می شود شاعران  عرب در صدها بیت از اشعار خود متأثّر از حکمت های ایرانی می شوند صالح بن عبدالقدوس به تنهایی هزار حکمت ایرانی را به لباس نظم درمی‌آورد و نام حکیمان ایـرانی زینت بخش اشعـار بسیاری از شاعران عرب می گردد.

در ایـن مجموعه مقـالات که در مجلات علمی - پژوهشی و دانشگاهی به چاپ رسیده است، نشان داده شده که بنا به قول مشهور «الفضل ما شهدت به الأعداء» بسیاری از مضامین حکمی که در شرح و توضیح متون ادب فارسی، عربی محسوب می­شود اگر مدّعی نباشیم که ایرانی هستند دست کم باید بپذیریم که چنان در ایران باستان معروف و شناخته شده بوده و چنان نفوذی داشته اند که مرزهای فرهنگی و جغرافیایی را در هم شکسته به فرهنگ و ادب عربی نفوذ کرده اند.

این اقوال حکیمانه پس از آنکه لباس عربی به تن کرده اند با چهره ای جدید به زادگاه خود بازگشته موجب شده اند عدّه ای گمان کنند که از فرهنگ و ادب عربی سرچشمه گرفته اند.

فهرست مطالب کتاب به این شرح است:

مقدّمه

مقایسه ی حکمت در شاهنامه و متون عربی قرن سوّم تا پنجم

جستاری در کشف ریشه‏‌های ایرانی مفاهیم مشترک حکمی متنبّی و فردوسی

تأثیر ترجمه ی عربی کلیله و دمنه در ادب عربی

ریشه‏‌های ایرانی امثال و حکم عربی موجود در شعر بهار

بررسی ریشه‏‌های ایرانی کلیله و دمنه

سیر حکمت از ایران باستان تا کلیله و دمنه و گلستان سعدی

مضامین شعر و ادب عربی در دیوان ایرج میرزا

تأملی در اندیشه های باستانی ایران و سیر آن در شاهنامه، ادب فارسی و ادب عربی

تأثیر پندهای انوشروان و بزرگمهر در گلستان سعدی

نکته ای درباره ی مقاله ی «تاج» در دایرة المعارف بزرگ اسلامی

تأثیر اندیشه های اخلاقی ایران باستان در اشعار بابا افضل

نقبی به روشنایی در جستجوی امثال ایرانی در نظم عربی

دو کتابی که سعدی و ایرج میرزا نام آنها را فراموش کرده­‌اند

کاوشی در جستجوی رشته ‌های طلایی از ایران باستان تا نیما

تأمّلی در یک ضرب المثل ایرانی«الف را نمی گویم، جانم خلاص»

نگاهی به داستان کفشگر و انوشروان در کتاب خدمات متقابل

بازتاب عدالت ایرانیان قبل از اسلام در منابع عربی

تأمّلی در سرچشمه‌های حکمت در گلستان سعدی

نگاهی به پندهای ایرانیان باستان مکتوب بر ابزار و لوازم زندگی و اثر آن بر ادب فارسی و عربی

نگاهی به ضرب‌المثل «از مرگ خود چاره ای نیست»

بازتاب حکمت ایرانی در آثار سعدی

مجموعه مقالات تأثیر فرهنگ و ادب ایرانیان باستان در ادب فارسی و عربی نگاشته وحید سبزیان پور از سوی انتشارات یاردانش منتشر شده است.

کتابخانه مجلس