دستور تحلیلی زبان فارسی: رویکردی زبان‌شناختی

1394/10/19 ۱۱:۳۲

در این کتاب دستور، به مطالعه و بررسی زبان فارسی رسمی پرداخته شده است؛ یعنی زبانی که با آن کتاب‌های درسی و علمی را می‌نویسند و آن توصیف شده است. دستور یک زبان شامل مجموعه‌ای از قواعدی است که گویشور بومی (کسی که زبان مورد استفاده‌اش زبان مادری و محاوره‌ای و روزمره‌اش باشد) به طور شمّی (ناخودآگاه و غیرآموزشی) برای تولید سازه‌های زبانی دستوری و قابل قبول از آن پیروی می‌کند. از سوی دیگر هرگاه متنی در جامعه‌ای تدوین شود که موضوع آن تبیین قواعد این توانایی باشد، به این متن نیز دستور زبان گفته می‌شود

 در این کتاب دستور، به مطالعه و بررسی زبان فارسی رسمی پرداخته شده است؛ یعنی زبانی که با آن کتاب‌های درسی و علمی را می‌نویسند و آن توصیف شده است.
دستور یک زبان شامل مجموعه‌ای از قواعدی است که گویشور بومی (کسی که زبان مورد استفاده‌اش زبان مادری و محاوره‌ای و روزمره‌اش باشد) به طور شمّی (ناخودآگاه و غیرآموزشی) برای تولید سازه‌های زبانی دستوری و قابل قبول از آن پیروی می‌کند. از سوی دیگر هرگاه متنی در جامعه‌ای تدوین شود که موضوع آن تبیین قواعد این توانایی باشد، به این متن نیز دستور زبان گفته می‌شود. بنابراین هم به آن مجموعه قواعد که در ذهن خود داریم، دستور زبان می‌گوییم و هم به متن توصیف‌کننده یا تبیین‌کنندۀ این قواعد.
از آنجا که لازم است هر علمی بر اساس نظریه‌ای استوار باشد، در این کتاب از شیوه‌ای استفاده شده که بیشتر مبتنی بر نظریۀ دستور زایشی است. دستور زایشی دستوری است که مجموعه‌ای از جمله‌های دستوری در یک زبان را توصیف می‌کند. جملۀ دستوری جمله‌ای است که گویشور بومی یک زبان آن را درست بداند. این توصیف به کمک قواعد محدودی صورت می‌گیرد که قادر است بی‌نهایت ساختار زبانی را تحلیل و توصیف کند.
این کتاب درس‌نامه‌ای دانشگاهی در توصیف و تحلیل دستور زبان فارسی است؛ درس‌نامه انتقادی بر دستور زبان فارسی که برای همه رشته‌های مرتبط با زبان فارسی طراحی و تألیف شده است. در این کتاب شیوه دیرآشنای دستورنویسی به صورت تقسیم موضوع دستور به صرف و نحو, در چارچوب نظری دستور زبان زایشی به کار گرفته شده و کوشش شده تعاریف و قواعد و روان‌ترین زبان و ساده‌ترین روش بیان شود و بخشی از جای پله‌های خالی میان دستورهای سنتی و دستور زایشی را پر کند. بخش صرف, موضوعات تکواژ شناسی (ساختواژه) و مقوله‌های واژگان و بخش نحو, ساختمان گروه, جمله‌واره و جمله را پوشش می‌دهند.
در فصل اول کلیاتی دربارۀ دستور زبان آورده شده است که به تعریف دستور زبان، انواع دستور زبان، موضوعات دخیل در تحلیل دستوری و زنجیرۀ زبان در این فصل پرداخته شده است.
در فصل دوم به اختصار به موضع ساختمان واژه پرداخته شده است. موضوع صرف یا تکواژشناسی یا ساخت‌واژه در دستور زبان، مطالعۀ ساختمان واژه است. در این فصل تعاریف مباحثی چون واژه، صرف، اشتقاق، تکواژ، انواع تکواژ، ریشه و انواع ساختمان واژه آورده شده است.
بر اساس یک سنت کهن واژه‌ها را به لحاظ اشتراک در بعضی ویژگی‌هایشان و به اعتبار مفهوم کل‌شان در دسته‌هایی طبقه‌بندی می‌کنند که به آنها انواع کلمه‌ها، مقوله‌ها یا طبقات واژگانی می‌گویند. در فصل سوم با حفظ گرایش به رویکرد زایشی و در نتیجه توجه به ساختار واژه، به ویژگی‌های معنایی و تصریفی واژه‌ها تأکید بیشتری شده است. با اینکه این واژه‌ها در فصل بعد نیز بررسی می‌شوند، اما در تعریف هر طبقه، به آن ویژگی نحوی که به طور مستقیم مربوط به معنی و تصریف واژه با یک طبقۀ دیگر است نیز اشاره شده است؛ زیرا به شناخت طبقه و تمایز آن با انواع دیگر بدون خلط مبحث کمک می‌کند. انواع کلمه، طبقۀ اسم، ویژگی‌های تصریفی فعل، طبقۀ عدد، طبقۀ حرف و ... از مباحث طرح شده در این فصل هستند.
نحو بخشی از دستور زبان است که موضوع آن تحلیل ساختمان سازه‌های بزرگ‌تر از واژه است. در فصل چهارم به این مسئله پرداخته شده و انواع آن بررسی شده است.
موضوع کتاب به صورت پیوستاری است که با کلیات آغاز و سپس به ترتیب وارد مباحث صرف/تکواژشناسی، طبقه‌های واژگانی و نحو در مراتب خود می‌شود. تا همگامی که یک اصطلاح فنی معرفی نشده، تا جای ممکن یا به کار نرفته یا به صفحۀ تعریف آن ارجاع داده شده است.
فهرست مطالب کتاب:
پیش‌گفتار
فصل اول: کلیاتی دربارۀ دستور زبان
فصل دوم: صرف (تکواژشناسی یا ساخت‌واژه)
فصل سوم: انواع کلمه (طبقه یا مقوله‌های واژگانی)
فصل چهارم: نحو
منابع
مؤمنی، فرشته، دستور تحلیلی زبان فارسی: رویکردی زبان‌شناختی، تهران، سیاهرود، 176 صفحه، شمارگان: 1000 نسخه، بها: 125000 ریال، 1394.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات