مثنوی هدایت نامه؛ سروده رضا قلی خان هدایت

1394/10/1 ۱۲:۲۲

نرگس ارقشی: رضا قلی خان در سال 1215ق.= 1179 شمسی در تهران متولد شد. پدرش، آقا محمدهادی از ملازمان جعفرقلی خان، برادر آقا محمدخان قاجار بود. آقا محمدهادی در سال 1217 به خزانه‌داری فارس منصوب شد و در سال 1218، مقارن سه سالگی رضا قلی خان در شیراز درگذشت. تحصیل رضا قلی خان در شیراز ادامه یافت و در ابتدای جوانی به دستگاه والی فارس، حسینعلی میرزا فرمانفرما و برادرش حسنعلی میرزا شجاع السلطنه وارد شد، که فرزندان فتحعلی شاه و اهل شعر بودند. از آنجا که در سنین دبستان به «سخن موزون زبان گشاده و اندک اندک پا به دایره نظم نهاده بود» (مجمع الفصحا، ج1، مقدمه: ک)، برای مخدومان خود، با تخلص «چاکر» شعر می سرود و آن گونه که خود گفته است نزد آنان «معزز و مکرم» می زیست و «مناصب مناسب» داشت.

نرگس ارقشی: رضا قلی خان در سال 1215ق.= 1179 شمسی در تهران متولد شد. پدرش، آقا محمدهادی از ملازمان جعفرقلی خان، برادر آقا محمدخان قاجار بود.
آقا محمدهادی در سال 1217 به خزانه‌داری فارس منصوب شد و در سال 1218، مقارن سه سالگی رضا قلی خان در شیراز درگذشت. تحصیل رضا قلی خان در شیراز ادامه یافت و در ابتدای جوانی به دستگاه والی فارس، حسینعلی میرزا فرمانفرما و برادرش حسنعلی میرزا شجاع السلطنه وارد شد، که فرزندان فتحعلی شاه و اهل شعر بودند. از آنجا که در سنین دبستان به «سخن موزون زبان گشاده و اندک اندک پا به دایره نظم نهاده بود» (مجمع الفصحا، ج1، مقدمه: ک)، برای مخدومان خود، با تخلص «چاکر» شعر می سرود و آن گونه که خود گفته است نزد آنان «معزز و مکرم» می زیست و «مناصب مناسب» داشت. (همان، ج6، ص1209). بعدها تخلص او به «هدایت» تغییر یافت و بعضی او را هدایتعلی می خواندند. شرح این تغییر تخلص را در «اصول الفصول» چنین می یابیم:
«سبب این لقب اینکه شبی در واقعه دیده شد که در حضور آن جنابم [حاج زین العابدین، از مشایخ درویشان نعمت اللهی و ملقب به مستعلی شاه که رضا قلی خان تحت تأثیر وی بود] و حرف اسمی و نقش خاتمی در میان است و مرا به قبول آن اسم با خاتم تأکید می نمایند. چون روز دیگر شرفیاب شدم فرمودند در شب به خواب دیدم که به تو می گویم تخلص خود را تبدیل کن به «هدایت» و اصرار می کنم در این باب مثل کسی که از کسی بزرگ به این امر مأمور باشد و می گویم الاسماء، تنزل من السماء چون صدق رویای صالحه طرفین ثابت شد و به هدایت ملقب و متخلص شدم بعدها «هدایت نامه» را منظوم کردم».
در سال 1345 فتحعلی شاه به پاداش قصیده‌ای که هدایت در مدحش سرود لقبِ خانی و امیرالشعرایی به وی بخشید. در سال 1350 با درگذشت فتحعلی شاه و در هنگامه درگیری ها، هدایت دو سال ندیم فیروز میرزا، و پس از وی، ملازم فریدون میرزا (برادر و جانشین او در فرمانفرمایی فارس) شد و تا سال 1254 در این جایگاه ماند. هدایت به جهت تهنیت وی مدحی که بیش از هشتاد بیت بود سرود و به عدد ابیات اشرفی تومانی جایزه گرفت. در سال 1254 از جانب فریدون میرزا به تهران رفت و پس از دیدار با محمد شاه به ماندن در تهران و تربیت شاهزاده عباس میرزای ثانی (ملک آرا)، فرزند محمدشاه مأمور شد و به واسطه این منصب به «لله باشی» شهرت یافت.
در روز پنجم ربیع الاول 1268 که مدرسه دارالفنون گشایش یافت، هدایت به عنوان ناظم مدرسه به کار گمارده شده و ضمن انجام وظیفه در منصب جدید، به تحقیق و نگارش مجمع الفصحا می پرداخت و در سال های 1270 تا 1272، ناصرالدین شاه تکمیل تاریخ روضه الصفا را نیز بر اشتغال او افزود.
هدایت در سال 1276 به حکم شاه به ریاست دارالفنون و نیابت وزیر علوم منصوب شد. در این اثنا وی در مجلس 25 نفره «مصلحت خانه» که به دستور شاه در همین سال برای رایزنی در امور مهم کشوری و لشکری تشکیل شد نیز فعالیت داشت. همچنین عضو فراموشخانه میرزا ملکم خان بود.
از سال 1279ق. هدایت به مربیگری مظفرالدین میرزا، ولیعهد ناصرالدین شاه، منصوب شد و در تبریز زندگی کرد و با پایان یافتن مأموریتش در سال 1253ق. به تهران بازگشت و دیگر وارد خدمات دولتی نشد. وی سالهای واپسین عمر خود را به پژوهش و نگارش مجمع الفصحا و فرهنگ انجمن آرا گذراند و در روز جمعه دهم ربیع الثانی 1288ق.= 1250ش. چشم از جهان فرو بست.
و حال مثنوی «هدایت نامه» که رضا قلی خان این کتاب را به مناسبت تخلص خود نام نهاد، این نام پیش از او بر کتاب هایی از این دست گذارده شده بود، از جمله هدایت نامه یا سفینه الملوک از ملا ادهم خلخالی که در 1066ق. در موعظه و اخلاق نگاشته شده است. همچنین، هدایت نامه ای منظوم که شامل حکایات عرفانی است از درویش ناصر بخاری، از صوفیان قرن هشتم که در این کتابخانه نگهداری می شود. (فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس، مجلد چهارم، صفحه 3410)
رضا قلی خان «هدایت‌نامه» را همانند منطق الطیر و مثنوی معنوی در بحر رمل سروده و حکایات، احادیت و آیات را به شیوه این آثار به نظم کشیده است. هدایت در پیروی از سبک مولوی به تقلید گراییده و بسیاری از ابیات صرفاً تغییری در چینش واژگان اشعار مولوی است. اما در بخش هایی تأثیر زبان فردوسی و نظامی و شاعران دیگر بر سروده های او آشکار است.
«هدایت نامه» به سبب پیوند آن با یکی از جریان های مهم و تأثیرگذار فکری، سیاسی و اجتماعی، که همانا شیعی سازی ادبیات و تمرکز بر موضوع «ولایت» در تصوف متشرع نعمت اللهی است، اثری در خور توجه به نظر می رسد.
نسخه ای که از روی آن تصحیح شده در سال 1253 در شیراز به خط نستعلیق خوش به قلم کاتبی به نام محمدکریم نگاشته شده است. کاغذ نسخه فرنگی در 14 سطر و عناوین با مرکب قرمز در 354 صفحه با قطع 9×14 سانتی متر است. تعداد ابیات نسخه 4706 بیت است.
«مثنوی هدایت نامه» به تصحیح، مقدمه و پی نوشت پگاه مصلح و لیدا شجاعی است که حاصل قریب به پنج سال کار پاره وقت و یک سال تحقیق تمام وقت ایشان است و بی تردید از مهم ترین منابع شناخت پیشینه فرهنگی به شمار می رود.
چاپ نخست این کتاب در همین سال با شمارگان 500 نسخه در 367 صفحه به همت شرکت انتشارات علمی و فرهنگی انتشار یافته است.
این کتاب با شماره ثبت 544360 در کتابخانه شماره یک موجود است.
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی