نیچه و نازی ها

1394/7/27 ۱۰:۲۸

استفن هیكس فیلسوف امریكایی-كانادایی است كه در دانشگاه راكفورد تدریس می‌كند و مدیر اجرایی مركز اخلاق و كارآفرینی در این دانشگاه است. خواننده ایرانی با هیكس به‌واسطه كتابش با عنوان «تبیین پست‌مدرنیسم؛ شك‌گرایی و سوسیالیسم از روسو تا فوكو» آشنا است كه دوترجمه مختلف از آن در بازار ایران موجود است. «نیچه و نازی‌ها» به ترجمه محسن‌محمودی و توسط انتشارات میلكان به چاپ رسیده است.

　استفن هیكس فیلسوف امریكایی-كانادایی است كه در دانشگاه راكفورد تدریس می‌كند و مدیر اجرایی مركز اخلاق و كارآفرینی در این دانشگاه است. خواننده ایرانی با هیكس به‌واسطه كتابش با عنوان «تبیین پست‌مدرنیسم؛ شك‌گرایی و سوسیالیسم از روسو تا فوكو» آشنا است كه دوترجمه مختلف از آن در بازار ایران موجود است. «نیچه و نازی‌ها» به ترجمه محسن‌محمودی و توسط انتشارات میلكان به چاپ رسیده است.

كتاب نیچه‌و نازی‌ها از ٩ بخش تشكیل می‌شود كه هیكس در آنها به ارایه جنبه‌های مختلف رابطه ناسیونال سوسیالیسم و نیچه می‌پردازد. با این وصف، پیام كتاب از این رابطه فراتر می‌رود و وابستگی متقابل نظام‌های سیاسی و ایدئولوژی‌های زیربنایی آنها و نظام‌های فلسفی بزرگ الهام‌بخش ذهن و قلب انسان‌ها در گذر قرون‌را نشان می‌دهد. اتخاذ یك نظام مشخص از سوی نیروهای حاكم بدون تاثیر بر برنامه سیاسی آنها امری غیرممكن است. به‌علاوه، هیكس حتی ادعا می‌كند كه اینجا تاثیر فلسفه اهمیتی كلیدی دارد و حتی از تاثیر دیگر عناصر فرهنگی از قبیل اقتصاد، آموزش‌وپرورش و قانون هم مهم‌تر است. بنابراین، مقامات حاكم و شهروندان همیشه از مساله‌ای حمایت می‌كنند، با برخی ایده‌ها تعریف می‌شوند و گاهی حتی ایده‌آل‌هایی تعیین می‌كنند كه دوست دارند پی بگیرند. دانستن اینكه دقیقا رهبرمان‌از چه چیزی حمایت می‌كند و خودمان می‌خواهیم هوادار چه چیزی باشیم، برای‌مان بسیار مهم است.

هیكس در بخش پنجم كتاب خود به طرح دیدگاه‌های نیچه می‌پردازد. خواننده معرفی مختصری از این دیدگاه‌های اساسی اعلان‌شده نیچه را خواهد یافت. از نظر افرادی كه تحصیلات فلسفی دارند، این حرف‌ها سخن جدیدی ندارند اما مزیت رویكرد هیكس شفافیت و روش نظام‌مند طرح و بیان است. نگارنده بر تحلیل‌های موشكافانه یا كنار هم‌چیدن تفاسیر و تعابیر بی‌شمار و اغلب متعارض از دیدگاه‌های فیلسوف آلمانی تمركز بیش از اندازه نمی‌كند، بلكه به قولی از «مته به خشخاش گذاشتن» اجتناب می‌ورزد. در نتیجه، شیوه تفكرش همیشه واضح و استدلالش در پیوندی نزدیك با مفاهیم نهیلیسم، ارباب و برده، اخلاق بردگی و ابرانسان باقی می‌ماند. هر یك از این مفاهیم كامل طرح و تفسیر شده و به متون اصلی ارجاع داده شده‌اند. اینكه بگویم هیكس به بررسی دقیق تحلیل موشكافانه نمی‌پردازد، به این معنی هم نیست كه قرائتی ساده‌شده از نیچه را مطرح می‌كند. برعكس، با تمركز بر مهم‌ترین مسائل، به ما كمك می‌كند كه بسیاری از ساده‌ساز‌ی‌های موجود را رد‌كنیم. یكی از این ساده‌سازی‌ها این باور است كه نیچه در مورد یهودیان با خصومت و عداوت صرف برخورد كرده است. هیكس توضیح می‌دهد كه نگرش این فیلسوف آلمانی در قبال آن پیچیده‌تر از این حرف‌هاست. بحث اخلاق بردگی در میان است كه خودش هم مخالف آن است. از دیگر سو، از كنار این یهودیانی كه توانسته‌اند با وجود وضعیت‌های نامطلوب ملازم زندگی‌شان در طول تاریخ زنده بمانند هم ساده نمی‌گذرد.

به طور خلاصه، هیكس، قایل به پیوندهای زیر میان نیچه و نازی‌ها است:

١- نازی‌ها سخت جمع‌گرا بودند و نیچه هم با اندكی تساهل مضامین شدید جمع‌گرایانه و فردستیزانه را ابراز می‌كند.

٢- هم نیچه و هم نازی‌ها منازعه با حاصل جمع صفر را برای وضعیت انسان گریزناپذیر و ضروری می‌دانند.

٣- هر دو در نظریات روان‌شناختی خود خردستیز هستند و نقشی را كه خرد در زندگی ایفا می‌كند كم اهمیت جلوه می‌دهند و بر قدرت و شكوه غرایز و احساسات تاكید می‌كنند.

٤- هم نیچه و هم نازی‌ها مشتاقانه- و حتی با حسرت- می‌پذیرند كه جنگ ضروری، طبیعی و حتی باشكوه است.

٥- و در نهایت هم نیچه و هم نازی‌ها ضد دموكراسی، ضد سرمایه‌داری و ضد لیبرالیسم هستند و در نتیجه نازی‌ها در دهه ١٩٣٠ در تضادی اساسی با ملت‌های غربی بودند كه در كل خود را همچنان به دموكراسی، سرمایه‌داری و لیبرالیسم متعهد می‌دانستند.

از نقطه‌نظر جامعه لهستانی كه یك ربع قرن پیش خود را از بند دولت بردگی

سیاسی و اقتصادی رها ساخت و هنوز هم درصدد تعریف هویت خود است، پایان كتاب می‌تواند بسیار سودمند باشد. نگارنده به تامل در این باب می‌پردازد كه آیا می‌توانیم درك درستی از مفروضات فلسفی نازیسم داشته باشیم و در نتیجه، وقتی بنا باشد در هیبت یا شمایل دیگر دوباره بازگردد، آیا آماده مخالفت و مقابله با آن خواهیم بود یا نه. به‌زعمِ هیكس، تنها درك ایده‌آل‌های نازیسم كفایت نمی‌كند. لازم است به خوبی واقف باشیم كه از چه چیزی حمایت می‌كنیم، مفروضات فلسفی‌مان چه چیزهایی هستند و به دنبال چه ایده‌آل‌هایی می‌رویم. این واپسین جمله كتاب است: «من سخن را با نكته‌ای برانگیزنده به پایان می‌برم: نازی‌ها می‌دانستند كه از چه حمایت می‌كنند. آیا ما هم می‌دانیم؟» هنوز هم باید این پرسش را از خود بپرسیم، زیرا گرچه نیك می‌دانیم كه نمی‌خواهیم زیر یوغ كمونیسم زندگی كنیم، پس از رهایی از قید آن همیشه هم نمی‌دانیم كه چه الگویی از زندگی را می‌خواهیم پیاده كنیم. كتاب هیكس، بسان بسیاری از دیگر كتاب‌های امریكایی كه به تاریخ معاصر اروپا رجوع می‌كنند، حامل پیام واضحی است. تنها اصول لیبرال و دموكراتیك متضمن امنیت و توسعه، احترام متقابل و موفقیت فردی هستند. با این‌حال لیبرالیسم در رایج‌ترین سوگیری‌های فكری اروپای شرقی و مركزی جایی ندارد. علاوه‌براین، به تصور بسیاری امری خطرناك و بی‌رحم است كه فرد را به توجه صرف به خودش وا می‌دارد. دلایل بسیاری وجود دارد كه به تحكیم این باور هم كمك می‌كنند. اینكه این حرف تا چه حد صحت دارد، هیچ جای انكار ندارد؛ اما بگذارید بگوییم كه خواندن كتاب هیكس ما را به تعبیری در وضعیت غریبی قرار می‌دهد. از این جهت كه واقعا بدیل فردگرایی و لیبرالیسم چیست؟ به بیان نویسنده امریكایی، جمع‌گرایی و اقتدارگرایی كه مفاهیمی از قبیل عدم عقلانیت، تعارض و سوسیالیسم را تلفیق می‌كنند. هیچ یك از اینها لزوما به مفهوم‌سازی یا پیاده‌سازی نازیسم منتهی نمی‌شوند، اما آیا فرصتی هم برای خودشكوفایی انسان فراهم می‌سازد؟

هیچ چنین باوری ندارد. شكوفایی فردی مستلزم فردگرایی، عقلانیت، كارسالاری، آزادی و سرمایه‌داری است. مثال نازیسم نشان می‌دهد كه رد این ارزش‌ها، حتی به خاطر ایده‌آل‌های بزرگ جامعه، به سرنوشت غم‌انگیز افراد و مردم بسیاری منتهی می‌شود. اینجا باز به مساله ایده‌آل‌های ویلیام جیمز می‌رسیم. جیمز می‌گوید كه گرچه پی‌جویی ایده‌آل‌های فردی اهمیت دارد، اما باید توجه كرد كه آنها را بر دیگران تحمیل نكنیم. ظاهرا هیكس هم همین خط را دنبال می‌كند. كتاب وی نقدی صرف بر برنامه‌هایی سیاسی است كه آزادی افراد را به انقیاد خیر جامعه، ملت یا نژاد درمی‌آورند. همزمان، هیكس می‌داند كه افراد نیازمند چالش‌ها، خطرات و موفقیت شخصی هستند. از آثار این فیلسوف امریكایی چنین برمی‌آید كه كسب‌وكار، حوزه‌ای است كه افراد می‌توانند با اطمینان خاطر ایده‌آل‌های‌شان را پیاده كنند.

كتاب نیچه و نازی‌ها طیف گسترده‌ای از خوانندگان را مخاطب قرار می‌دهد؛ یك فیلسوف فرهیخته، یك معلم دلسوز مسائل فلسفی یا یك دانش‌آموزی كه فكورانه می‌اندیشند، بی‌تردید این كتاب را با علاقه وافر می‌خوانند. چنین طیف وسیعی از خوانندگان بالقوه به این معنی نیست كه كتاب سطحی و كم‌مایه است. برعكس، مطالعه‌ای عمیق است كه ادبیات پژوهشی مقدماتی منسجم و ملاحظات دقیق نگارنده موید آن هستند. قلم زدن درباره مسائل به‌غایت پیچیده به شیوه‌ای واضح و متمایز كه درك مفاهیم مورد استفاده را تضمین كند، مهارت بزرگی است كه استفن هیكس به بهترین شكل از آن بهره‌مند است.

نیچه و نازی‌ها

نویسنده: استفن هیكس

مترجم: محسن محمودی

نشر: میلكان

نوبت چاپ: بهار ٩٤

قیمت: ١٠٥٠٠هزار تومان

منبع: روزنامه اعتماد