1392/10/3 ۰۸:۳۰
مرحوم دکتر حبیبی در طول حیات پربارش، افزون بر فعالیتهای سیاسی و اجتماعی، به طور ویژه به عرصه فرهنگ توجه داشت و سالهای پایانی عمرش گرچه با بیماری توأمان بود، اما خوشبختانه به مقوله فرهنگ اختصاص یافت که محصولش کتابهای ارزشمند متعددی است که بنیاد ایران‌شناسی زیرنظر ایشان تهیه و تدوین می‌کرد و امیدواریم نهالی که به همت او کاشته شد و جان گرفت، پس از او نیز ببالد و به بار بنشیند.
اشاره: مرحوم دکتر حبیبی در طول حیات پربارش، افزون بر فعالیتهای سیاسی و اجتماعی، به طور ویژه به عرصه فرهنگ توجه داشت و سالهای پایانی عمرش گرچه با بیماری توأمان بود، اما خوشبختانه به مقوله فرهنگ اختصاص یافت که محصولش کتابهای ارزشمند متعددی است که بنیاد ایران‌شناسی زیرنظر ایشان تهیه و تدوین می‌کرد و امیدواریم نهالی که به همت او کاشته شد و جان گرفت، پس از او نیز ببالد و به بار بنشیند.
آنچه در پی می‌آید، بخشی از کتاب خواندنی (و البته دیدنی) « و بازارچه‌های پیرامون آن در دویست سال اخیر» است که با پژوهش گروهی بنیاد ایران‌شناسی و سرپرستی آقای رنجبر فخری و نظارت آقای آریان‌فر با مقدمه و بررسی و تدوین نهایی مرحوم دکتر حبیبی روانه بازار کتاب شده و کسانی که می‌خواهند آمیزه‌ای از تحقیقات جامعه‌شناسی، اقتصادی و تاریخی را در یکی از شاخه‌های مرتبط با ایران‌شناسی بخوانند، می‌توانند از این کتاب استفاده کنند. یاد مرحوم حبیبی را گرامی می‌داریم و به روانش درود می‌فرستیم.
بهره اول: هدف، موضوع، قلمرو و روش تحقیق
پیش از پرداختن به اصل موضوع که سرگذشت و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر است، چند نکته را به اختصار دربارة ویژگیهای بازارهای ایرانی و آنچه به تحقیقاتی از این دست مربوط است، باید بیان کرد. تفصیل این مطالب در مقدمة کتاب «سرگذشت بازار تهران…» و در «بازار یزد و بازارچه‌های…» آمده است. بیشتر مطالب را می‌توان در آن دو کتابها یافت. بازار در تمدن اسلامی به ویژه ایران تنها در کارکرد اقتصادی‌اش خلاصه نمی‌شود و وجوه سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و آموزش را نیز با خود دارد. آنچه به بازار تبریز مربوط می‌شود، خلاصه‌ای از بحث دربارة هدف، موضوع، قلمرو تحقیق و شیوة پژوهش و روش تدوین کتاب، به اختصار است.
هدف پژوهش حاضر شناسایی و بازارچه‌های پیرامونی آن به عنوان یکی از مهمترین ارکان فضای شهری تبریز در دویست سال گذشته است. در این مورد شناسایی اجزای بازار و عناصر کالبدی آن حائز اهمیت فراوان است. بررسی نقش بازار تبریز در طول تاریخ این شهر و تأثیر و تأثّر این دو بر هم و تأثیرپذیری ویژة بازار از روند تاریخی شهر تبریز مهم است. از سوی دیگر بازار به عنوان محیطی فرهنگی همواره مورد توجه بوده است. همجواری اماکن مقدس، مساجد و مدارس دینی کارکرد مذهبی بازار را دوچندان کرده است.
علاوه بر این، بازاریان از بااهمیت‌ترین گروهها در جامعة شهری تبریز به شمار می‌آمده‌اند و می‌آیند و بهره‌مند از موقعیت اجتماعی ویژه‌ای بوده‌اند و هستند. این نکته برای تعیین دقیق هدف همواره باید مدنظر باشد.
علاوه بر این، بررسی کارکردهای غیراقتصادی بازار تبریز، اعم از کارکرد خدماتی، رفاهی و گردشگری بازار، کارکرد فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بازار، و کارکرد ارتباطی و اطلاعاتی بازار از دیگر اهداف پژوهش حاضر است.
موضوع تحقیق و گستره آن
از آنجا که بازارهای مربوط به تمدن و فرهنگ اسلامی، به ویژه بازارهای ایران، به دلایل خاصی دارای انسجام و نظام بیشتر و در شمار عناصر اساسی بافت شهری‌اند و در تعامل کامل و تمام‌عیار با دیگر عناصر بافت شهر قرار دارند، بررسی چگونگی شکل‌گیری آنها و نیز سازمان یافتنشان در گسترة کهن شهری، حائز اهمیت است و بدون آگاهی یافتن از آن، دریافت چگونگیِ شکل‌گیری شهرها و ادارة آنها، نظام اقتصادی و تجاری و دیگر موضوعات مربوط به شهر با اشکال و بدفهمی‌های زیاد روبرو خواهد شد.
موضوع این کتاب بررسی پیشینه و وضعیت کنونی به عنوان یکی از عناصر استخوان‌بندی اصلی شهر تبریز است. این تحقیق به سه رکن اصلی بازار تبریز که عبارتند از: «وجه کالبدی و سازمان اقتصادی»، «وجه اجتماعی و نیروی انسانی»، و «نظام صنفی بازار تبریز» می‌پردازد؛ به نحوی که علاوه بر قابل فهم کردن هر سه موضوع به عنوان اجزای یک کل و ساختار منسجم، تعامل بخشهای آنها را با یکدیگر در زمینة شکل‌دهی به فعالیتهای تولید و توزیع و مبادله در بازار نشان می‌دهد و ارتباط با کانونهای اقتصادی خارج از بازار و نیز الگوی ساماندهی نیروهای کار و شاغلان در بخشهای گوناگون آن را در قالب اصناف و نظایر آن توضیح می‌دهد و تحلیل می‌کند:
الف) مطالعة کالبدهای اصلی و فرعی : در این بخش راسته‌های اصلی و فرعی، کاروانسراهاها و سراها، تیمچه‌ها، قیصریه، پاساژها، به صورت جامع و مفصل مورد بررسی قرار می‌گیرند. همچنین اجزای این کالبد که همان حجره و دکان است و نیز مکانهای غیرتجاری، توصیف می‌شوند.
ب)مطالعة سازمان اقتصادی بازار تبریز: این بخش به معرفی و تشریح وضعیت و عملکرد گروههای فعال در سازمان اقتصادی بازار و نوع فعالیتها می‌پردازد و مفاهیمی چون تاجرر تجارت، عمده‌فروشر عمده‌فروشی، بنکدارر بنکداری، و خرده‌فروشر خرده‌فروشی در درون بازار بررسی می‌شوند و ارتباطات آنها با شبکه‌های توزیع کالا در خارج از کالبد بازار یا سطح شهر مورد مطالعه قرار می‌گیرند.
ج) مطالعة وضعیت نیروی انسانیِ شاغل در بازار تبریز: در این بخش، وضعیت دیروز و امروز مشاغل موجود در بازار تبریز، وضعیت اصناف و ساختار و عملکرد و تحولات دورة معاصر آن شرح داده می‌شود. در این خصوص، بنا به اهمیت حضور اصناف در بازار تبریز و عملکردهای آنها در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی در گذشته و امروز، وضعیتِ دیروز و امروز شش صنف نمونه از میان اصناف گوناگون بازار تبریز مطالعه خواهد شد.
اصناف منتخب شامل دو دسته‌اند: نخست صنفهایی که در گذشته از جایگاه و موقعیت خاص نسبت به دیگر اصناف بازار تبریز برخوردار بودند و از توانمندی‌های اقتصادی و نیز حضور تجار صاحب‌نام و با نفوذ بهره می‌بردند و امروزه نیز چنین وضعی را دارند.
دوم: صنفهایی که هرچند درگذشته از جایگاه اقتصادی اجتماعی و حتی سیاسی و فرهنگی درخور توجهی برخوردار بوده‌اند، امروزه با توجه به دگرگونیهای اجتماعی، اقتصادی و صنعتی جامعة ایران، به تدریج در مناسبات جامعة بازار تبریز نقشی ندارند و به آرامی در حالِ کنار رفتن هستند. این امر همراه با ترکیب اجتماعی و گروه‌بندی شغلی بازاریان در دوره‌های مختلف و چگونگی توزیع آن در فضای کالبدی بررسی خواهد شد.
مطالعة نقش گروههای بازاریان در حرکتهای سیاسی، اجتماعی و فکری و چگونگی تأثیرگذاری‌های آنها در این حوزه، بررسی تغییرات و تحولات در مناسبات اجتماعی بازار تبریز، بررسی ارتباط بافت کالبدی بازار با مناسبات اجتماعی درون بازار و تأثیر آن بر الگوی پراکندگی بازاریان، جستجوی نقش و عملکرد بازار تبریز در زندگی اقتصادی و اجتماعی شهر تبریز، شناخت وضعیت گروه‌بندی و سازمان اقتصادی و اجتماعی شهر تبریز به عنوان بخش زنده و فعال و پویای جامعه، فهم تغییرات یا ماندگاری‌های فرهنگی و اجتماعی تبریز را روشن خواهد کرد.
بازار تبریز در یک منطقة جغرافیایی خاص از بافت تاریخی شهر تبریز قرار دارد. بازارچه‌های پیرامونی بازار تبریز نیز در منطقة تاریخی و اطراف آن پراکنده‌اند که مورد مطالعه قرار خواهند گرفت.
روش تحقیق و شیوه پژوهش
شیوة اصلی در این مطالعه، جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل آنها متناسب با فضای بازار تبریز است. روش تحقیق کیفی بیشترین کارایی را به ویژه در عرصة جمع‌آوری داده‌ها از طریق گفتگو با بازاریان و مشاهدة میدانی در بر دارد. در پژوهش حاضر، به صورت همزمان از دو روش مطالعة کتابخانه‌ای و میدانی بنا به مقتضیات و ضرورتهای هر یک از زمینه‌ها و موضوعات مورد مطالعه سود برده‌ایم. بدون تردید وجود مشکلات و موانع شناخته و ناشناخته در طول این پژوهش باعث گردید که از روشها و شیوه‌های تلفیقی و بین‌رشته‌ای استفاده شود.
مطالعات کتابخانه‌ای: مطالعة کتابخانه‌ای و اسنادی به طریق زیر انجام شده است:
الف) شناسایی، مطالعه و یادداشت‌برداری از منابع و مآخذ مکتوب در کتابخانه‌های دانشگاهی و غیردانشگاهی که مهمترین آنها عبارتند از: کتابخانة بنیاد ایران‌شناسی، کتابخانة مرکزی تبریز و سازمان اسناد ملی، کتابخانة مجلس شورای اسلامی ایران، کتابخانة دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، کتابخانه و مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، سازمان اسناد و مدارک علمی ایران و…
ب) بررسی اسناد و مدارک در مراکزی چون: سازمان اسناد و کتابخانة ملی، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ایران، مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، مرکز آمار ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی و کتابخانة مرکز اسناد دانشکدة معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی.
مطالعات میدانی: بیشترین اطلاعات و داده‌های مورد نیاز پژوهش حاضر از طریق مطالعات میدانی به دست آمده است. این مطالعات در دو بخش کلی سازماندهی شده و به انجام رسیده است:
الف) مطالعه شفاهی: گفتگو با فعالان و دست‌اندرکاران بخشهای مختلف بازار: بیشترین گفتگوهای انجام گرفته با بازاریان بازار تبریز در خصوص تجربیات حرفه‌ای و اختصاصی آنها بوده و زمینه‌های فعالیتهای صنفی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی در بازار را در بر گرفته است. در این خصوص با استفاده از تجربه‌های به دست آمده از پژوهش طرح بازار یزد، گفتگوها ضبط گردیده و از آنها در مراحل مختلف پژوهش استفاده شده است.
داده‌های جمع‌آوری شده در موضوع فعالیتهای مربوط به کسب و کار بازاریان و در سطح بالاتر، مناسبات بازار و شبکه‌های درونی آن و بسیاری از موضوعات مربوط به جهت‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی، به‌ویژه در زمینه‌های اخلاقیات، مذهب و سیاست مجموعه‌ای غنی را تشکیل می‌دهند.
قسمت مهمی از بخش اول و بخش دوم کتاب به عناصر کالبدی بازار تبریز می‌پردازد. اطلاعات در این‌باره از طریق گفتگو یا جمع‌آوری خاطرات از بازاریان و آگاهان از وضعیت عناصر تجاری فراهم آمده است. شیوه تدوین تاریخچه شفاهی اماکن اقتصادی و تجاری از طرح بازار تهران و بازار یزد الگوبرداری شده است. در تدوین تاریخ شفاهی بازار تبریز بیش از دویست ساعت گفتگو با تعدادی از آگاهان و معمرین بازار انجام شده است. اسامی و موقعیت شغلی تعدادی از گفتگو شوندگان در فهرست منابع آمده است.
ب) برداشت میدانی از اطلاعات مربوط به اماکن و عناصر کالبدی : برداشت میدانی از داده‌های مربوط به راسته‌ها، سراها، تیمچه‌ها، کوچه‌هاو… از سطح راسته بازارها انجام یافته و با به کارگیری نرم‌افزارهای تخصصی و ترسیم آنها بر روی رایانه صورت گرفته است. شرح فنی این مراحل در بخش ششم به تفصیل آمده است. درخصوص اجرای این روش و میزان دقت در مراحل مختلف آن باید اشاره شود که کارشناسان، اطلاعات میدانی همه اماکن موجود در بازارها را گردآوری کرده و مساحت هر مکان، نوع کاربری و تعداد طبقات آن را تعیین نموده، و مشاغل موجود در آنها را مشخص و سرشماری کرده‌اند.
در مکان‌یابی و ارائه ویژگیهای موقعیتی عناصر کالبدی در کنار ترسیم هر یک از این عناصر و مواردی نظیر آنها عکسبرداری نیز به عمل آمده است. مجموعه عکسهای تهیه شده از عناصر کالبدی و فضایی و موضوعات و عوامل اجتماعی، فرهنگی، و اقتصادی درون بازار از جمله اسناد ارزشمند مردم شناختی و تاریخی بازار تبریز هستند.
وجوه گوناگون در پدیدار بازار
بازار یک مؤسسه اجتماعی تمام عیار و تام به معنی علم‌الاجتماعی آن و در بردارندة همه یا بیشتر پدیدارهای اجتماعی تام است. صرف نظر از وجه اقتصادی بازار که ستون فقرات آن را تشکیل می‌دهد وجوه فرهنگی، تعلیمی و تربیتی، سیاسی، اجتماعی و مردم‌شناختی و حتی مسائل مربوط به تاریخ و جغرافیا و بوم و برشناسی و ریخت?شناسی در بازار به گونه‌ای چشمگیر حضور دارند.
درست است که در ایران هنگامی که می‌خواهند از وجه اقتصادی صرف و تمام عیار نام ببرند، بازار را مثال می‌زنند و به رفتار آن تمسک می‌کنند؛ اما در همین توجه‌ها نیز مفاهیم دیگر را درمی‌یابیم و می‌فهمیم که قصد گوینده از بازار وجوه دیگر را هم آگاه یا ناخودآگاه در بر می‌گیرد.
از این رو مطالعه بازار تا زمانی که این نهاد سرپاست و به اصطلاح پوست نینداخته و دگرگون نشده است، از اهمیت فوق‌العاده برخوردار است و این اهمیت دو یا چند برابر می‌شود اگر تصور کنیم امروز یا فردا یا فرداهای دورتر چنین تأسیسی به گونه فعلی وجود نداشته باشد. در آن صورت دریغاگوی خواهیم بود که چرا به موقع به این نهاد و زیر و بم آن نپرداخته‌ایم و آن را به ترتیبی که شایسته آن است، باز نشناخته‌ایم.
در طرح ابتدایی بررسی بازار و در مرحله اول بازار تهران و سپس یزد بیشتر نکاتی که از آن به وجوه مختلف تعبیر کرده‌ایم، در نظر گرفته شد و برای مرحله اول ساختار کالبدی بازار و جنبه‌های ریخت شناختی و نیز گروهها و اصناف بازار و صنفهای فعال و صنفهائی که افول کرده‌اند یا در حال افولند، برای پژوهش نخستین برنامه‌ریزی گردید. اگر می‌خواستیم همه وجوه را در دایره تحقیق قرار دهیم، این پژوهش بیش از آنچه تصور شود گسترده می‌شد و گردآوری داده‌های مختلف و جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از آنها هم دشوار و هم بیش از اندازه وقت‌گیر می‌گردید و امید آنکه در ظرف چند سال بتوان آن را به پایان برد، نبود. علاوه بر آن مقدور نبود که همه مطالب گفتنی در یک جلد بگنجد و حداقل دو جلد یا بیشتر را طلب می‌کرد.
از این رو بهتر آن دیده شد که بخشی از کار که در بردارنده برخی مسائل مربوط به بازار و در درجة اول بازار تهران است، به عنوان جلد اول تدوین و چاپ و منتشر گردد.
این کار الگویی برای برخی دیگر از بازارها مانند یزد و نیز تبریز قرار گرفت تا پس از آن، اگر امکان کار همچنان فراهم بود، هم به وجوه دیگر پرداخته شود و هم بازارهای دیگر شناسانده شوند. با این همه برای آنکه یکسره هم بیگانه از وجوه دیگر بازار نباشیم، مناسب می‌بینیم که در مقدمه این کتاب بخشی از وجوه و نکته‌هایی از و مشخصات آن را در چند سطر بیان کنیم و تفصیل مطلب را به وقت دیگر بگذاریم:
الف) وجه اقتصادی بازار روشن است و در تمامی وجوه دیگر یکی از عوامل اصلی است و خود را می‌نمایاند. ساختار و شاکلة بازار تهران گروهها و اصناف آن، محیط‌های پیرامونی بازار در جلد اول آمد‌ه‌اند و در کتاب مربوط به یزد نیز همین مسائل باتفصیل مناسب درباره بازار تبریز مطرح گردیده است و در این کتاب هم به همان مسائل خواهیم پرداخت. بنابراین در این زمینه سخن را به درازا نمی‌کشانیم.
ب) از لحاظ ریخت‌شناسی و بوم و بر شناختی: باید این نکته را یادآوری و تصدیق کرد که بازاری نظیر بازار تهران ـ در عین بی‌برنامگی و نداشتن طرحهای هادی و جامع از لحاظ مکان‌یابی از ابتدا تا اواسط دوره قاجار ـ در جای مناسبی قرار گرفته است و بنابراین بخشی از وجوه مختلف را که در جزو کارکردهای بازارها باید بدانها توجه کرد، در خود و در گوشه و کنار خویش جمع کرده و آورده است. بدین معنی که چون بازار در آغاز کار، از صنعت به معنی طرح و اجرا نیز بیگانه نبوده است، بلافاصله مفهوم عینی صنعت (به ویژه صنعت دستی) را به دو بخش اساسی صنعت آلوده کننده و صنعت پاک تقسیم نموده است و صنعت آلوده‌کننده نظیر صابون‌پزی، چرمسازی و نظایر آن و نیز آهنگری و مسگری را در حاشیه بازار یا در نخستین بازارهای متصل به خیابان و شهر استقرار داده و هنر و صنعتی مانند طلاسازی و جواهرتراشی را در متن بازار و در کنار محله‌های اعیان نشین جایابی کرده است.
چنانچه بازار از منظر ریخت شناختی و مرتبط با بوم و برشناسی مورد مطالعه قرار گیرد، نکته‌های اساسی این دو وجه بازار در جای خود دیده می‌شود.
بخش کوچکی از بازار به نیازهای روزانة مردم از لحاظ غذائی (نان، حبوبات، سبزی، مواد لبنی و…) می‌پردازد و جالب توجه است که بازار از همان ابتدا به این مسئله که مرتبط با زندگانی روزمره مردم همسایه بازار و کوی و کوچه‌های متصل یا نزدیک بازار است، پاسخ مناسب داده است و علاوه بر آن، نیازهای صاحبان دکانها و حجره‌های فعال بازار را از نظر دور نداشته است.
ج) بازار سنتي: از همان ابتدا با چند نهاد ديگر در ارتباط و تعامل مستقيم بوده است. تعليم و تربيت يكي از كاركردهاي اين نهاد يا مؤسسه است. معمولاً در كنار مسجدها و حتي در درون مسجد مكانهايي براي تدريس سطوح مختلف علمي فراهم آمده است. اين ارتباط و تعامل در مساجد قديمي بازار همچنان ادامه دارد.
اين نكته بسيار مهمي است كه همواره در طول تاريخ، تعليم و نيز تربيت از نظر گرداننده اصلي اقتصاد دور نمانده و همواره آن را در كنار خود داشته است. علاوه بر اينكه اهالي بازار يا بازاريان همواره و هنوز هم كار مادي يعني اقتصاد را با معنويت يعني دستورهاي مذهبي براي چگونگي خريد و فروش و منضمات و ملحقات آن يك جا ديده‌اند. بسياري از بازاريان قديمي به مكاسب و مكاسب محرمه، نه به صورت افواهي بلكه به صورت تعليم و كتابخواني نظر كرده و در اين جهت به تعلم پرداخته‌اند. علماي بازار كه برخي از آنها مرجع تقليد يا در حد آن بوده‌اند همواره و در هر زمان به سؤالها پاسخ داده و بازار را از راهنمايي خود برخوردار كرده‌اند.
بسياري از بازاريان در گذشته و نيز در زمان حاضر در حلقة درس مدرسان طراز اول كه در مسجدهاي مشهور بازار تدريس كرده‌اند و تدريس مي‌كنند، حضور داشته و تعليم گرفته‌اند و پس از مدتي مورد مشورت همكاران خويش در بازار واقع شده و به راهنمايي آنها پرداخته‌اند. بنابراين بررسي مدارس بازار و برنامه‌هاي آنها نيز در مطالعه بازار بايد مهم تلقي شود.
د) آداب و رسوم و مسائل مربوط به فرهنگ مردم: بازار علاوه بر آنكه به واسطه مشتريان خود با آداب و رسوم و فرهنگ عامه سراسر كشور آشناست در عين حال اهالي بازار برخي آداب و رسوم و باورهاي مردمي خود را دارند كه ما در كتاب مربوط به يزد بدانها اشاره كرده‌ايم. چراغاني كردن راسته بازارها و سياه‌پوش كردن در ايام عزاداري از رسوم ثابت بازار است. چراغان كردن تا آن حد مهم است كه در برخي از راسته‌ها با وجود باريك بودن راه عبور و مرور چراغهاي زنبوري و پس از آن فلورسنت‌ها را در سراسر راسته وسط معبر مي‌گذارند.
گردآوري مجموعه آداب و رسوم و فرهنگ بازاري به ويژه مواردي كه بيش و كم فراموشي شده است، از اهميت بالايي برخوردار است، به خصوص از آن جهت كه بخشي از رفتار و كردار بازاريان و چگونگي مديريت بازار را تا حدود قابل توجهي روشن مي‌كند.
هـ) وجه سياسي: همة صاحب‌نظران وجه سياسي بازار را با اهميت شمرده و درباره آن كم و بيش به تفصيل سخن گفته‌اند. اين وجه در دو زمينه بيش از صورتهاي ديگر، در تمامي ادوار تاريخ، خود را نشان داده است. براي نمونه تهران از مثالهائي است كه مي‌تواند الگوي شهرهاي ديگري كه داراي بازار مهم هستند، نظير يزد، تبريز و كرمان و... قرار گيرد.
دو زمينه‌اي كه به آن اشاره كرديم، يكي سخنرانيها و وعظ‌هايي است كه در محيط مساجد بازار انجام مي‌يافته است و ديگري فعاليت سياسي بازاريان است كه با دادن اعلاميه و بيانيه آغاز و به بستن چند روزه يا چند هفته‌اي بازار مي‌انجاميده است. اين دو زمينه كم و بيش با هم هستند. براي مثال به فعاليتهايي اشاره مي‌كنيم كه در تهران در جنبش تنباكو و پس از آن وقايع مشروطيت، ملي شدن صنعت نفت، پانزده خرداد و سال 57 قبل از انقلاب انجام يافته‌اند.
و) مديريت در بازار: مديريت بازاري نوعي خاص از مديريت است كه معمولاً در كتابها و مقالات مديريتي كمتر بدان اشاره مي‌شود. بودجه يا درآمد، هزينة هر صاحب حجره‌گاه به ميلياردها مي‌رسد، لكن همة ارقام آن در دفتر كوچكي يادداشت مانند در نزد صاحب حجره است. البته اين بدان معني نيست كه حجره دفتر روزانه و دفتر كل و حساب و كتابهاي خريد و فروش و بايگاني فهرستها و صورت خريد از صاحبان كالا و صورت فروش به مشتريان و حساب جداگانه هر كدام آنها را ندارد؛ اما آنچه معمولاً حرف آخر را مي‌زند، حافظه و دفتر يادداشت صاحب حجره است.
در حالتي كه حجره داراي شاگر معتمد است، حجره در زمان مسافرت كوتاه مدت و يا بلندمدت استاد و نيز به هنگام بيماري يا گرفتاري وي بسته نمي‌شود. از اين روست كه در بازار كمتر حجره‌اي بسته مشاهده مي‌شود و حجره‌هاي بسته معمولاً عزادار بودن صاحب حجره را حكايت مي‌كنند. اين مديريت با صرفه‌جويي فراوان و در كنار آن با امانت‌و درستي و سوءاستفاده كمتر يا هيچ از درآمد ـ هزينه روبروست و كمتر دعوايي بين طلبكار و بدهكاران حجره از اين بابت رخ مي‌دهد و حافظه و دفتر يادداشت، بحث دو طرف گفت و‌گو را با فاصله‌اي اندك ختم مي‌كنند. حجره و صاحب و شاگرد آن گاه تا حدي جلو مي‌روند كه حتي شاگرد به عنوان آقاسقل و يا نمايندة وي در حل و فصل مرافعات حضور مي‌يابد.
ز) اصناف بازار: صرف‌نظر از وجه مديريت اقتصادي، هريك از اصناف بازار از جهات ديگر اجتماعي و سياسي و مذهبي وفرهنگي، نقشهاي عمده مربوط به هريك از عناوين را بازي مي‌كنند. هر هيأت رئيسي دارد و ناظمي كه مسئوليت ادارة به قاعده جلسات هيأت با اوست از قديم عناويني چون ملك‌التجار، معتمد التجار، عمده‌التجار رئيس التجار، امين‌التجار،... القابي بودند كه به رؤساي صنف اطلاق مي‌شدند. تاريخ اصناف، شاكله هر صنف و مقررات و قواعد و آداب و رسوم خاص آنها و بسياري از مسائل از اين دست بايد پيش از فراموشي كامل بررسي و تدوين شود و روشن است كه جامعه شناسي بومي، مديريت، مسائل مربوط به گروه‌بندي‌ها و فرهنگ عامه و آداب و رسوم و مردم‌شناسي... به نتايج حاصل از اين مطالعه سخت نيازمندند.
ح) وجه اقتصادي: همواره بازار در توصيفها و تحليل‌ها بيشتر به عنوان صاحب قدرت در توزيع شناسانده مي‌شود و نقش توزيع از مقولة توليد و توزيع و مصرف بيشتر از آن بازار دانسته مي‌شود؛ اما اگر به تاريخ گذشته رجوع كنيم و حتي در حال حاضر ريشه‌هاي توليد و توليدكنندگان را در اقتصاد بررسي نماييم، درمي‌يابيم كه توزيع‌كنندگان عمده كه تاجر محسوب مي‌شوند، در فرايند توليد نقش قابل توجهي دارند و صرف‌نظر از تهيه كنندگي عمدة مواد اوليه و توزيع آن در نفس توليد نيز دستي دارند و قسمتي از فعاليت و سرمايه خود را در توليد به كار انداخته و از مركز توزيع به مركز توليد روي آورده و گهگاه بيشتر در دفتر مركز توليد خود استقرار يافته‌اند. در نتيجه در مطالعة بازار هنگامي كه مي‌خواهيم جنبة جامع‌الاطراف داشته باشد نبايد عامل توليد را در مطالعه عميق كنار نهاد.
ط) وجه مذهبي و آييني: از آنچه به اختصار تا كنون بيان كرديم به روشني ملاحظه مي‌شود كه بازار يكي از عوامل مهم و ستون فقرات نگاهباني سنتها و تا حدودي مراقبت از جامعه در برابر هجوم امور غيرمربوط و لطمه زننده به انسجام جامعه است.
مذهب و شعاير آييني نيز همين وظيفه را به عهده دارند و فعاليت بازار در اين زمينه و وجه مذهبي و شعايري آن چشم‌گير است. وجود اماكن مذهبي و زيارتي از قبل مسجد و مدرسه و امامزاده و تكيه و حسينيه گزارشگر انجام اين وظيفه‌اند. نظر به اينكه مجموعة اماكن مذهبي و آئيني گزارش به نسبت كاملي را از اين اماكن به دست داده‌اند و خواهند داد اين مقوله به طور جدا بررسي خواهد شد.
ي) معماري بازار: معماري بازار نيز بايد به عنوان فصلي خاص از معماري ايران مد نظر قرار گيرد و در اين زمينه حداقل تبريز، تهران، يزد و برخي ديگر از شهرها به طور قابل ملاحظه‌اي بررسي شوند. وظايف حجره و دكان و معماري آن از يك سو و وظايف تيمچه و سرا و كاروانسرا و قيصريه از سوي ديگر در گذر تاريخ بررسي گردند. حل برخي از مسائل كه در نظام شهري پيچيده است؛ مانند برق‌رساني و آب رساني و... و نيز مقابله با آتش و... بايد مرتبط با معماري بازار بررسي شود و حتي طاق بازار به عنوان يكي از عناصر اين معماري مورد مطالعه قرار گيرد. به اين سؤال بايد پاسخ داد كه نتايج برهم زدن معماري بازار و از ميان بردن تيمچه‌ها و سراها تا چه اندازه در هماهنگي وظايف بازار تأثير مي‌گذارد و به خصوص به اين پرسش نيز پاسخ داده شود كه اگر ساختار بازار برهم بخورد چه نتايجي از لحاظ اقتصادي به بار خواهد آورد.
ك) ورودي‌هاي بازار: ورودي‌هاي بازار و مقايسة آن با ورودي شهرها نكته‌هاي مهمي را از چگونگي شكل‌گيري شهرها و طرحهاي هادي و جامع آنها به دست مي‌دهند و انديشده بودن يا نبودن بازار را از همان ابتدا مي‌نمايانند. به عنوان مثال وقتي ورودي‌هاي بازار تهران را بررسي مي‌كنيم، ملاحظه مي‌نماييم كه اين ورودي‌ها تقريباً هميشه پاسخگو بوده‌اند و موجب ايجاد مشكلاتي در دسترسي به بازار يا به شهر نبوده‌اند.
تهيه نقشهاي از اين ورودي‌ها در ابتدا و هم اكنون ممكن است ما را به دريافت برخي از طراحي‌هاي شهري راهبر شود. ما در اينجا بي‌آنكه فهرست نكاتي را كه در مطالعة كامل بازار بايد مد نظر باشد، مطرح كنيم مطلب را به پايان مي‌بريم و مي‌گوييم كه بيشتر آنچه در مقالة ايران‌شناسي نظام يافته آمده است بايد در اين بررسي مورد توجه قرار گيرد.1
پي نوشت:
1. حسن حبيبي، طراحي مقدماتي براي ايران‌شناسي نظام يافته، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسي، 1389.
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید