نگاهي به شيوه‌هاي تربيتي پيشين / دكتر حسن حبيبي - بخش دوم

1392/8/27 ۱۰:۵۰

«سهل بن‏عبدالله‏ تستري رحمه‏الله‏ عليه گويد كه: مرا سه سال عمر بود، به شب برمي‏خاستم و به نماز خالم مي‏نگريستم. مدتي بر اين بگذشت، پس خالم محمدبن سوار گفت: خداي را كه تو را آفريده است، ياد نكني؟ گفتم: چون ياد كنم؟ گفت: در دل بگوي، چنان كه در زبان نياري ـ وقت آنكه در جامه خواب گردي ـ الله ‏معي، الل ه‏ناظري، الله‏شاهدي، يعني خداي با من است، خداي به من نگران است، خداي بر من گواه است؛ سه بار اين را بگوي. مدتي چنين مي‏كردم، پس گفت: تا هفت بار كن. مدتي چنين مي‏كردم، پس گفت: تا ده بار كن، مدتي چنين مي‏كردم. چون سالي برآمد، شيرينيي در آن ذكر در سرّ من پديد آمد.

«سهل بن‏عبدالله‏ تستري رحمه‏الله‏ عليه گويد كه: مرا سه سال عمر بود، به شب برمي‏خاستم و به نماز خالم مي‏نگريستم. مدتي بر اين بگذشت، پس خالم محمدبن سوار گفت: خداي را كه تو را آفريده است، ياد نكني؟ گفتم: چون ياد كنم؟ گفت: در دل بگوي، چنان كه در زبان نياري ـ وقت آنكه در جامه خواب گردي ـ الله ‏معي، الل ه‏ناظري، الله‏شاهدي، يعني خداي با من است، خداي به من نگران است، خداي بر من گواه است؛ سه بار اين را بگوي. مدتي چنين مي‏كردم، پس گفت: تا هفت بار كن. مدتي چنين مي‏كردم، پس گفت: تا ده بار كن، مدتي چنين مي‏كردم. چون سالي برآمد، شيرينيي در آن ذكر در سرّ من پديد آمد. پس روزي خالم مرا گفت: اي سهل، كسي‏كه خدا با او بود، او را نگاهبان بود و بر وي گواه باشد، او را عاصي شود؟ گفتم نه، از آنگاه از خلق خلوت مي‏جستم.»1

از همين قسم راهبرها و راهنماييها و تأثيرهاي شگرف را در خاطرات تمامي استادان، از مربيان بزرگشان مي‏بينم. استاد جعفري در اين باره به خصوص به تأثير آقا شيخ مرتضي طالقاني در نجف اشاره‏اي صريح دارند:

«آقا شيخ مرتضي طالقاني فقيه و عارف و حكيم متألّه در روحيه اين‏جانب تأثير شديد گذاشت. در حدود يك سال و نيم محضر ايشان را در حكمت و عرفان درك كردم. يكي از مهمترين خاطرات زندگي من مربوط به اين مرد الهي بود، روزي كه آخرين روزهاي ذي‏الحجه بود، براي درس به خدمتشان رسيدم، همين‏كه وارد شدم و رويارويشان نشستم، فرمودند: براي چه آمدي آقا؟ من عرض كردم: آمدم كه درس را بفرماييد. ايشان فرمودند: برو آقا درس تمام شد. چون ماه محرم رسيده بود، من خيال كردم ايشان مي‏فرمايد تعطيلات محرم (14 روز) رسيده است؛ لذا درس تعطيل است و آنچه به‏هيچ‏وجه به ذهنم خطور نكرد، اين بود كه ايشان خبر مرگ و رحلت خود را از دنيا به من اطلاع مي‏دهد، و همه آقايان كه در آن موقع در نجف بودند، مي‏دانند كه ايشان بيمار نبود؛ لذا من عرض كردم: آقا دو روز به محرم مانده است و درسها تعطيل نشده است. الله‏اكبر! ايشان فرمود: «مي‏دانم آقا، مي‏دانم، به شما مي‏گويم درس تمام شد. خر طالقان رفته، پالانش مانده، روح رفته، جسدش مانده.»

خدا را شاهد مي‏گيرم هيچ‏گونه علامت بيماري در ايشان نبود. من متوجه شدم كه آن مرد الهي خبر رحلت خود را مي‏دهد، سخت منقلب شدم، عرض كردم: پس چيزي بفرماييد براي يادگار. اول كلمه لااله الاالله را با يك قيافه روحاني و رو به ابديت گفت. در اين حال اشك از ديدگان مباركش به محاسن شريفش جاري شد و اين بيت را در حال عبور از پل زندگي و مرگ براي من فرمود:

تا رسد دستت به خود، شو كارگر

چون فُتي از كار، خواهي زد به سر

بار ديگر كلمه لااله الاالله را با حالتي عاليتر گفت. من برخاستم و هرچه كردم كه بگذارد دستش را ببوسم، نگذاشت و با قدرت بسيار دستش را كشيد و من خم شدم پيشاني و محاسن مباركش را چند بار بوسيدم و اثر قطرات اشكهاي مقدس آن مسافر ديار ابديت را در صورتم احساس كردم و رفتم.

آقا شيخ مرتضي طالقاني همه شب يك ساعت به اذان صبح مانده آهسته مناجات مي‏كرد. يك نكته مهم درباره استاد محبوب ما مرحوم آقا شيخ مرتضي طالقاني بگويم و آن اين است كه يكي از دلايل عظمتش هم اين بود كه درس خارج مي‏گفت، اسفار مي‏گفت، منظومه و كفايه مي‏گفت و به بچه‏طلبه هم درس مي‏گفت.

استاد هفت سال در محضر درس فقه آيت‏الله آقا سيد عبدالهادي شيرازي بوده‏اند و وي را مرد علم و عمل و تجسمي از معرفت و تقوا يافته‏اند: «مرحوم آقا سيد عبدالهادي شيرازي نيز مردي بود كه هرچه به او نزديك مي‏شدم، علاقه‏ام به او بيشتر مي‏شد. من نديدم كسي را كه اين مقدار مقام دنبال او بدود و او از مقام فرار كند. مرحوم آقا سيدعبدالهادي واقعاً از مقام گريزان بود. به ياد دارم آن موقع كه آيت‏الله بروجردي از قم براي طلبه‏هاي نجف شهريه مي‏فرستادند، براي بعضي مشكل بود بپذيرند و نمي‏خواستند مرجعيت ايشان را قبول كنند، درحالي‏كه آقا سيدعبدالهادي شيرازي به آقا شيخ نصرالله‏ خلخالي كه مسئول توزيع شهريه ايشان بود، فرموده بودند: چرا سهم مرا نياوردي؟ هر چقدر سهم و شهريه ما مي‏شود، بفرست. و با اين‏كار عملاً مرجعيت آيت‏الله بروجردي را پذيرفتند.

چند نكته مهم و اساسي

در همين خاطرات كم دو سه نكته مهم و اساسي مطرح است، بايد پرسيد و به بررسي پرداخت كه چگونه برخي از آدميان با همه اشتغالهاي دنيايي، مي‏توانند اين‏چنين از دار غرور دامن فراخود بچينند و بتوانند بر خود و نفسانيات خويش به گونه‏اي مسلط شوند كه رهسپري خود را به عالم ديگر دريابند. شايد بررسي در حال و روزگار تعداد معتنابهي از اين مردان خدايي نشان دهد كه راه بيش از آنچه تصور شود، سر راست است، منتهي عزم جزم و دلبستگي جدي به راه را مي‏خواهد. آنچه در شرح حال سهل بن عبدالله تستري كه بخشي از آن ياد شد، ديده مي‏شود با ماجراي مناجات نيمه‏شب و درس صبحگاه آقا شيخ مرتضي طالقاني و بسياري ديگر از بزرگان همخواني دارد. توفيقي بايد رفيق شود و اين توفيق را با پاكدلي و دوستداري حق مي‏توان به دست آورد.

مسئله مهم ديگر كه آن ‏هم با تجافي از دار غرور و اميري بر سر نفس مناسبت و ارتباط دارد، مسئله دنبال مقام بودن و يا فرار از عناوين و بي‏اعتنا به پيش و پس بودنهاست. چگونه مي‏شود كه بزرگاني چون آيات عظام آقا سيد عبدالهادي شيرازي و آقاي اراكي خويشتن را بي‏سر و صدا واپس مي‏كشند و در بي‏جهتي غرقه مي‏شوند تا جهتي را نبينند كه پيش و پس جهات، آنها را به انديشه وادارد.

چون در چمن و باغ به جز خار و خسي نيست

در خانه به جز خانه‏برانداز كسي نيست

بلبل چه كند گر به قفس خوي نگيرد؟

جايي كه جهت نيست، دگر پيش و پسي نيست

نكته ديگر اينكه اولاً چگونه نظام تعليماتي حوزه درگذشته توانسته است افراد تهيدست و فقير جامعه را در حدي كه اين افراد استعداد و همزمان با آن اراده داشته‏اند، به مقامات عالي علمي برساند. ثانياً چرا درس‏خوانده‏هاي حوزه‏هاي علميه بيشتر و گاه تمام وقت خود را با مردم بوده و از آنها حمايت كرده و غم و غصه فقيران را خورده‏اند؟ ثالثاً چرا در طول زندگي غالبا به دنيا بي‏اعتنا بوده و از حد متوسط در زندگي خود فراتر نرفته‏اند؟ رابعاً چرا مجذوب قدرتمندان و ثروتمندان نشده‏اند؟

همراهي تحصيلات با رنج و عسرت

استاد در پاسخ به اين سؤال كه همراه بودن تحصيلات در قم و نجف با رنج و عسرت، و در رنج بودن علما چه تأثيري بر كيفيت تحصيل و پرورش عالمان و زاهدان بزرگ مي‏گذاشته است و اگر در زمان ما براي طلاب امكانات رفاهي فراهم شود بهتر است يا اينكه جريان تحصيل همچنان همراه با عسرت و فشار باشد، چنين مي‏گويند: «البته پاسخ صحيح كه خودم را قانع بكند، فعلاً ندارم، و بايد با گذشت زمان محصول تجربه را ديد. با اين‏حال با يك نگرش كلي مي‏توان گفت: اگر مقصود از رفاه، معيشت كافي به‏حد ضرورت باشد نه كاميابي و كاموري، يعني در حد آماده بودن وسيله حيات و وسيله زندگي، فعلاً اشكالي به‏نظر نمي‏رسد. چون معمولاً هركسي تحمل سختي‌ها و مشقت‌ها را به ‏طور طولاني ندارد.

البته اگر وسايل معيشت كامل هم باشد، ولي به آن اهميت ندهد، يعني طوري نباشد كه برايش موضوعيت داشته باشد، يعني خوشيهاي زندگي و آن آسايش و آن اسباب مشغولش نكند، اشكالي ندارد. مثلاً همين مقدار فرض كنيد كه سابقاً ما روي گليم كهنه و گوني پاره مي‏نشستيم؛ گليمي كه آدمهاي متوسط به روي آن زندگي نمي‏كردند و آن را دور مي‏انداختند، ما از آن استفاده مي‏كرديم. حالا بگوييم به‏جاي آن فرش باشد، نمي‏گوييم كه فرش قيمتي باشد، ولي به هر حال بهتر و راحت‏تر از آن باشد، اگر فرد را مشغول نكند، يعني طلبه و دانشجو را تن‏پرور نكند، اشكالي ندارد.

از طرف ديگر هم هركسي قدرت آن را نداشت كه با آن وضع درس بخواند. خيلي‌ها رها مي‏كردند؛ چون غالباً بچه‏هاي ثروتمندان طلبه نمي‏شدند كه پدرانشان ثروتمند باشند. البته طلبه‏هايي بودند كه پدرانشان به ‏طور متوسط دارا بودند و بچه‏هايشان احتياجي به گرفتن شهريه نداشتند، و مي‏آمدند درس مي‏خواندند؛ اما عده اينها خيلي معدود و استثنايي و خيلي كم بود. شايد در تمام حوزه دو سه هزار نفري نجف كه ما آن موقع بوديم، ده نفر بيشتر نداشتيم كه پدرانشان ثروتمند باشند و معاششان خوب اداره بشود. من كه سراغ نداشتم. غالبا طلبه‏ها از طبقات پايين‏تر بودند، يعني آنهايي بودند كه پدرانشان حتي قدرت اداره آنها را نداشتند، لذا ما مجبور بوديم يك مقدار كار بكنيم. مثلاً بعضي از آقايان طلبه‏ها جزوه‏نويسي مي‏كردند چون خطشان خوب بود و از اين راه معاششان اداره مي‏شد. خلاصه مسئله اراده و تهذيب نفس و هدف‏گيري را بايد در نظر گرفت، البته نظافت لباس و بدن و بهداشتي بودن خوراك ضرورت دارد. به هرحال بسته به اين است كه اداره چه جور باشد چون در گذشته اشخاصي را هم داشتيم كه تمكن داشتند و به مقامات عالي هم رسيدند.»

ادامه دارد