انتشار درآمدی بر زبان بلخی تالیف دکتر محمود جعفری دهقی

1392/7/22 ۱۳:۰۳

زبان بلخی يکی از زبانهای ايرانی ميانه شرقی است که برای چندين سده در ميان ساکنين مناطق شمالی افغانستان رواج داشته است. سرزمین کهنسال بلخ در شمال افغانستان واقع است و از آن هم در اوستا و هم در کتیبه داریوش در بیستون یاد شده است. بلخ در پی حمله اسکندر مقدونی به مدت دویست سال در زمره مناطق یونانی نشین در آمد. بنظر می رسد که در طول این مدت تمدن هلنی و نیز استفاده از زبان و خط یونانی در کنار زبان محلی بلخی در آن رواج یافته است.

زبان بلخی يکی از زبانهای ايرانی ميانه شرقی است که برای چندين سده در ميان ساکنين مناطق شمالی افغانستان رواج داشته است. سرزمین کهنسال بلخ در شمال افغانستان واقع است و از آن هم در اوستا و هم در کتیبه داریوش در بیستون یاد شده است. بلخ در پی حمله اسکندر مقدونی به مدت دویست سال در زمره مناطق یونانی نشین در آمد. بنظر می رسد که در طول این مدت تمدن هلنی و نیز استفاده از زبان و خط یونانی در کنار زبان محلی بلخی در آن رواج یافته است. سرزمین بلخ از اواسط سده دوم پیش از میلاد به تصرف قبایل یوئه جی یا تخاریان درآمد و از آن پس به نام آنها "تخارستان" نامیده شد. کوشانیان یکی از همین فبایل بودند که از اوایل دوره مسیحی به قدرت رسیدند و به گسترش متصرفات خود پرداختند تا سرانجام امپراتوری کوشانی را برپا کردند. این امپراتوری که در حدود یک سده دوام یافت، در دوران قدرت، بخش قابل توجهی از آسیای مرکزی تا شمال هندوستان را در بر می گرفت. در این دوران زبان بلخی به عنوان زبان رسمی جایگزین زبان یونانی شد اما استفاده از خط یونانی در کنار خطوط دیگر از جمله خط بلخی و خروشتی بویژه در اوایل حکومت کوشانیان ادامه یافت. در عهد ساسانی، فرمانروایی کوشانیان روی به زوال نهاد و بخش غربی آن سرزمین به تصرف دولت ساسانی در آمد و آنها فرمانروایانی با نام "کوشان شاهان" بر آن گماردند. زبان بلخی علی رغم دو سده تسلط اسکندر مقدونی و جانشینان او بر این سرزمین هیچگاه از رونق نیفتاد.

سرزمین بلخ امروزه استان کوچکی در شمال افغانستان است که به فاصله 22 کیلومتری مزارشریف و 643 کیلومتری کابل واقع شده و رود جیحون از شمال شرقی آن می گذرد. اما همانگونه که اشاره شد، این سرزمین کهنسال، تاریخی دیرینه در حافظه خود دارد که آغاز آن در غبار زمان ناپیداست. خاموشی منابع مربوط به هزاره اول پیش از میلاد، بویژه دوره پیش از فرمانروایی هخامنشیان، سبب می شود که نتوانیم تصویر روشنی از اوضاع تاریخی و ساختار سیاسی این سرزمین به دست دهیم. اما گزارش ها و یافته های تاریخی و زبانشناسی مربوط به دوره های بعدی امیدهای تازه ای را در بازشناسی زبان، تاریخ و فرهنگ سرزمین بلخ بیدار کرده و امروزه پژوهشگران با تلاش گسترده ای به کنکاش در این یافته ها پرداخته اند. در دهه ۱۹۹۰ م، انبوهی از اسناد ارزشمند بلخی کشف شد که بیشتر آن‌ها از طریق بازار پیشاور از بازارهای بین‌المللی سر درآورده و به مجموعه‌های خصوصی در لندن و دیگر مراکز راه یافت. محتوای بسیاری از این اسناد عبارت از نامه‌ها و مکاتبات میان افراد است. این اسناد بر چرم، پارچه و حتی بر قطعات چوب نوشته شده‌اند. افزون بر سکه ها و مهرها، مهمترین کتیبه های به دست آمده از بلخ عبارتند از: کتیبه سرخ کتل، کتیبه سه زبانه  دشت ناوور، کتیبه ایرتم، کتیبه تنگ سفیدک، کتیبه پله مید، کتیبه دلبرچین و نوشته های پراکنده دیگری است. همچنین، تازه ترین یافته ها در این زمینه نامه های اقتصادی، حقوقی و بودایی است که در دو مجلد توسط نیکلاس سیمز- ویلیامز بررسی و مطالعه و منتشر شده است. این اثر شاید نخستین گام در معرفی زبان و آثار ادبیات بلخی است که به منظور آموزش این زبان تدوین شده است. بدیهی است کشف آثار تازه و بررسی یافته های زبان بلخی در تکوین و گسترش این زبان و کسب آگاهی های بیشتر از زبان های ایرانی نقش چشمگیری خواهد داشت.

درآمدی بر زبان بلخی تالیف دکتر محمود جعفری دهقی استاد فرهنگ و زبانهای باستانی و ایران شناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و عضو شورایعالی مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی در 273 صفحه از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی چاپ و منتشر شده است.