1404/2/29 ۱۱:۱۱
کتاب «معماری بومی سواحل و بنادر شمالی خلیج‌فارس» تألیف نیلوفر نیک‌قدم از سوی انتشارات مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شد.
دبا: کتاب «معماری بومی سواحل و بنادر شمالی خلیج‌فارس» تألیف نیلوفر نیک‌قدم از سوی انتشارات مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شد.
کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی در یادداشت خود بر آغاز این کتاب چنین قلمی کرده است: خوشبختانه در سالیان اخیر، مطالعات و پژوهش‌ها دربارۀ سواحل خلیج‌فارس فزونی گرفته است و بدین‌ترتیب می‌توان امیدوار بود که سیمای تمدنی و فرهنگی این پهنۀ مهمِّ آبی و سرزمین‌های پیوسته به آن، و نقش چشمگیر آن در فرهنگ و تمدّن ایران، بیشتر از گذشته روشن و آشکار گردد. آنچه بر اهمیتِ این موضوع از هر جهت می‌افزاید، کشف هرچه بیشتر پیوستگی‌های قابل توجه هنری و تاریخی و سرزمین میان ایرانیان در طول تاریخ است که با وجود تنوع، گویی همگی «اعضای یک پیکر» بوده‌اند. در این باب، به ویژه باید بر جلوه‌های گوناگون هنری تأکید کرد که شاید بیش از هر موضوع دیگری، حاکی از پیوستگی روحی معنوی است.
پژوهش سرکار خانم نیلوفر نیک‌قدم در باب معماری بومی در منطقۀ خلیج‌فارس نه‌فقط از جنبه‌های مطالعاتی مربوط به این موضوع، بلکه از حیث کشف بخش‌هایی از هنر معماری در ایران اهمیت خاص دارد و باید از ایشان سپاسگزار بود که با پژوهش در این باب، بخش کمتر شناختۀ این موضوع را در برابر اهل تحقیق و دلبستگان به این گونه مباحث قرار داده‌اند.
نیلوفر نیک‌قدم، مؤلف کتاب در پیشگفتار خود بر این اثر نوشته است: کرانۀ جنوبی ایران در طول تاریخ از مهمترین مناطق این سرزمین بوده است. این محدوده به دلیل دارا بودن موقعیت جغرافیایی ویژه ازجمله دسترسی به آب‌های آزاد و قرارگرفتن در مسیر راه‌های تجاری و همچنین دارا بودن منابع انرژی و ثروت‌های فراوان در خشکی و آب، همواره مورد توجه بازرگانان ایرانی و خارجی و سیاستمداران کشورهای مختلف بوده است. به همین سبب کرانۀ شمالی خلیج‌فارس از نظر جغرافیای سیاسی، انرژی و تاریخ و تمدن یک پهنۀ آبی مهم و حساس در جهان محسوب می‌شود. اهمیت مکانی این منطقه سبب احداث بناهای ارزشمندی در دورههای مختلف تاریخی اعم از بناهای مذهبی، نظامی، مسکونی و سایر بناهای عام‌المنفعه شده است. از طرفی به علت سختی آب و هوا، این ساختمان‌ها همواره در معرض فرسایش و تخریب بوده‌اند به نحوی که امروز تعداد معدودی از آن‌ها به‌جای مانده است.
اقلیم‌گرایی دیدگاهی بنیادین در معماری بومی ایران بوده و معماری در مناطقی که اقلیم‌های سخت‌تری داشته‌اند، بیشتر به آن وابسته بوده است، لذا ساختمانهای بومی منطقه مورد مطالعه از نظر ساختار و جزئیات با اقلیم سخت منطقه خود سازگار بوده‌اند. این اثر به معرفی خانه‌های بومی و بناهای تاریخی در شهرها، بنادر و جزایر واقع در حدّفاصل حاشیۀ شمالی خلیج‌فارس تا دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه زاگرس، در محدودۀ چهار استان جنوبی، شامل استان بوشهر، هرمزگان و جنوب استان‌های خوزستان و فارس، در بازۀ تاریخی گسترده‌ای پرداخته است. منطقۀ شمالی خلیج‌فارس شامل جزایر، بنادر و شهرهایی است که از کنارۀ شمالی خلیج‌فارس در ارتفاعات نزدیک به دریا تا شهرهایی با ارتفاع بالاتر از سطح دریا در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه زاگرس گسترده می‌شوند. گرمای طاقت‌فرسا در اکثر ماه‌های سال و رطوبت بالا سبب شده اقلیم این منطقه بسیار سخت باشد و معماری را تحت تأثیر خود قرار دهد. اهداف معماری در مناطق گرم و مرطوب در راستای تعدیل مهمترین مؤلفه‌های اقلیمی این منطقه یعنی درجه حرارت و رطوبت بالاست. این اهداف راهکارهایی را برای ایجاد سایه، نفوذ حداقل تابش و گرمای خورشید به داخل ساختمان و استفاده از جریان طبیعی هوا معرفی می‌کنند که نهایتاً ویژگیهایی را در پی دارند که منجر به تعریف شاکلۀ معماری این منطقه می‌شود.
این کتاب به منظور معرفی معماری بومی کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس، در چهار گفتار تدوین شده است؛ گفتار نخست به معرفی مؤلفه‌های بومی و معماری همساز با اقلیم این منطقه از دید محققان اقلیمی و معماران پرداخته و سپس اشارات جغرافیانویسان، سفرنامه‌نویسان و جهانگردانی که در دوران گذشته از ایران و حاشیۀ جنوبی آن دیدن کرده و به نحوی در متون خود به کیفیت و وضعیت آب و هوا، آب شیرین و پوشش گیاهی آن پرداختهاند، را جمع‌آوری و مدون کرده است. برخی از این نوشتارها می‌توانند دیدگاه نزدیکی از وضعیت اقلیمی به منظور تطابق با معماری بومی این منطقه در اختیار مخاطبان قرار دهند.
در گفتار دوم به ویژگی‌های معماری در دو بخش «ساختار» و «مصالح و ساخت» اشاره شده است. در این گفتار الگوهای معماریِ ساختمانهای این منطقه که عموماً در تطابق با اقلیم ساخته شدهاند، تعریف و مشخصات فضاهایی که عمدتاً در خانه‌ها وجود دارند و جزئیات آن‌ها، به تفصیل شرح داده شده و همچنین مصالح و ساختِ پوشش سقف و دیوارها و مصالحی که در ساخت بناهای شهری بکار رفته‌اند معرفی شدهاند. آنطور که از مطالعات برمی‌آید و پیشتر نیز به آن اشاره شد؛ الگوی معماری ساختمانهای بومی در حاشیۀ شمالی خلیج‌فارس تابعی از دو هدف اصلی است؛ اول ایجاد سایه و نفوذ حداقل تابش و گرمای خورشید به‌داخل ساختمان و دوم استفاده از جریان طبیعی هوا و بکارگیری بادهای غالب و نسیم‌های محلی برای ایجاد کوران و تهویه هوا. این دو راهکار از دو مؤلفۀ اقلیمی اصلی مناطق گرم و مرطوب یعنی دمای بسیار بالا و رطوبت زیاد در هوا و خاک، نشأت گرفته است. در این منطقه دو گونه پوشش سقف وجود دارد؛ سقف‌هایی که در مناطق نزدیک به دریا با مصالح سبک ساخته شدهاند و مسطح بوده و سقف‌هایی که در مناطق دورتر از دریا با مصالح سنگین ساخته شده و اغلب گنبدی هستند. سازۀ اصلی بام‌های مسطح از چوب صندل، کندۀ نخل و مانند آن، با پوشش بوریا یا ساقۀ نخل و پوشش نهایی کاهگل است. مهمترین مصالح بکار رفته در دیوارهای این منطقه سنگ‌های متخلخل دریایی و ساروج یا خشت و آجر با ملات گل است. سنگ‌های دریایی، به عنوان مصالح بوم‌آورد این منطقه، به علت تخلخلی که دارند سبب سبک شدن ساختمان شده و چون ظرفیت حرارتی پایینی دارند، گرما را در خود ذخیره نمی‌کنند و از این طریق سبب آسایش حرارتی بیشتر در داخل ساختمان‌هایی که تهویۀ مناسبی داشته‌اند می‌شده‌اند.
گفتار سوم به سابقۀ تاریخی جزایر، بنادر و شهرها از دوران باستان و آبادانی آن‌ها در ادوار مختلف تاریخی می‌پردازد. مورخین می‌گویند خلیج‌فارس شاید یکی از قدیمی‌ترین دریاهایی باشد که انسان بر روی آن کشتی‌رانی و تجارت کرده است. قدمت برخی آثار بجای مانده در حاشیۀ شمالی خلیج‌فارس، تا هزارۀ چهارم قبل از میلاد می‌رسد. در این ناحیه شهرها و بنادر مهمی از دوران ایلامی تا ساسانی و همچنین قرون اولیه دورۀ اسلامی وجود دارد. تاریخ‌نگاران اعتقاد دارند که بندرعباس در دوران هخامنشی یکی از بنادر مهم خلیج‌فارس بوده؛ در دوران اشکانی نیز خلیج‌فارس و از جمله بندرعباس جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند و در دوران ساسانی از مراکز مهم داد و ستد بوده‌اند.
مطالعۀ متون و نوشته‌های سفرنامه‌نویسان و مورخان، خصوصاً نویسندگان دورۀ قاجار، آگاهی‌های بسیاری در خصوص وضعیت شهرها، بنادر و جزایر شمالی خلیج‌فارس به خواننده می‌دهد. در این متون و نوشته‌ها اشاره‌هایی روشن به وضعیت آبادانی و دلایل آن در این مناطق شده است. میزان آبادانی و علل آن در هر دورۀ تاریخی می‌توانسته تأثیر مستقیمی بر شهرسازی و معماری آن منطقه داشته باشد. در غالب متون مورد مطالعه، به آب شیرین، تجارت پررونق، امنیت، زراعت و وجود باغ و درختان به عنوان دلایل آبادانی یک محل اشاره شده است. موقعیت ویژۀ شهرهای مورد مطالعه در حاشیۀ خلیج‌فارس سبب می‌شود که در این منطقه، تجارت از عوامل مهم آبادانی باشد. همچنین شهرهای کنار دریا علاوه بر ایجاد امکان تجارت پررونق، با داشتن منابع دریایی می‌توانسته‌اند شهرهای پر اهمیتی از دید تجار باشند و به این ترتیب از رونق دوچندانی برخوردار شوند.
گفتار چهارم و آخر که بخش اصلی این نوشتار است به معرفی معماری این منطقه، در دسته‌بندی کارکردی شامل؛ مساجد، ساختمانهای مذهبی، کاخ‌ها و عمارتها، آب‌انبار و آبگیر، سازه‌های آبی، بناهای عام‌المنفعه و ساختمانهای ساخت بیگانگان می‌پردازد. در این نوشتار تلاش بر آن بوده که با مطالعه و ترکیب دیدگاه‌های مختلف و مطالعه منابع متعدد، اطلاعات گسترده و کاملی از بناهای این منطقه در ادوار مختلف تاریخی استخراج و تدوین شود.
تاریخ ساخت بناهای مذهبی در حاشیۀ شمالی خلی‌فارس از قرون اولیۀ اسلامی تا ایلخانی، تیموری، صفوی و تا دورۀ قاجار متفاوت است. مساجد تاریخی حاشیۀ شمالی خلیج‌فارس در دورههای زمانی گوناگونی از قرون اولیۀ اسلامی تا دورۀ قاجار ساخته شدهاند. بسیاری از این مساجد برای هماهنگی با شرایط اقلیمی بالاتر از سطح زمین و با منافذ متعدد ساخته شدهاند تا هم از رطوبت زمین فاصله گیرند و هم از جریان طبیعی هوا در ارتفاع وزش آن بهره برند. غالب مساجد، درونگرا و دارای حیاط مرکزی، صحن، رواق و شبستان هستند و تعداد محدودی گنبدخانه نیز دارند. برخی مساجد برونگرا بوده و حیاط ندارند. تعداد معدودی از مساجد این منطقه برای استفاده از جریان طبیعی هوا از بادگیر استفاده می‌کنند. از دیگر عناصر مهم اغلب مساجد منطقۀ مناره است و هر مسجد معمولاً یک مناره و مأذنه دارد. در برخی هم متفاوت است؛ تعدادی از مساجد، تأسیساتی چون آب‌انبار و حوضخانه و زیرزمین نیز دارند. بنای امامزادهها و بقعه‌های این منطقه نیز اغلب ساده و به صورت مربع یا مستطیل یا هشت ضلعی با یک یا دو ورودی و گنبدی بر فراز آن و برخی نیز بنای چهارطاقی یا دارای گنبد مخروطی یا شلجمی هستند و معمولاً به جز معدودی، تأسیسات و فضاهای جانبی ندارند.
تاریخ ساخت قلعه‌های تاریخی باقی‌مانده در حاشیۀ شمالی خلیج‌فارس از دورۀ ساسانی تا قاجار است. بسیاری از این قلعه‌ها یادآور سلطۀ بیگانگان خصوصاً پرتغالی‌ها در دورۀ صفویه بوده ولی شاید بتوان گفت که این ساختمان‌ها می‌توانند به نوعی سیر تحولات تاریخی این منطقه را نشان دهند. قلعه‌های متعددی در حاشیۀ شمالی خلیج‌فارس و در مناطق مختلف و براساس مسائل و جریانات تاریخی منطقه در موقعیت خود جانمایی شدهاند. از نظر ماهیت و نوع کارکرد، بعضی بزرگ و جامع بوده، بطوریکه تمام شهر یا بخشی از آن درون قلعه قرار می‌گرفته و برخی، فقط نظامی یا حکومتی بوده‌اند.
در سواحل شمالی خلیج‌فارس اکثر عمارت‌های سلطنتی و حکومتی در قلعه‌ها قرار داشته‌اند و تعداد معدودی کاخ را می‌توان برشمرد که بیرون از آن بوده باشد. مطلب قابل توجه، تعداد بیشماری عمارت‌های اشرافی است که در زمانهای مختلف و خصوصاً در سلسلۀ قاجار در این منطقه ساخته شده و به علت ساختار اجتماعی زمان خود، اغلب به تجار مهم اختصاص داشته‌اند.
به علت کمبود آب شیرین در جنوب ایران، احداث آب‌انبارها در این منطقه رواج داشته و این بناها را صهریج یا برکه می‌نامیده‌اند. در گذشته آب آشامیدنی در این منطقه قیمت بالایی داشته و آب‌انبارهای دست‌ساز برای جمع آوری آب باران ساخته می‌شده‌اند. در این نوشتار، آب‌انبارها و سازه‌های آبی چون اسکله، پل، سد و آسیاب‌‌های آبی که از دوران مادها، هخامنشیان، ساسانیان تا دورۀ اسلامی و خصوصاً صفویه در این منطقه ساخته شدهاند نیز معرفی شدهاند و تصاویری نیز درون متن و همچنین در انتهای کتاب به معرفی و شناخت این آثار کمک می‌کنند. همچنین به برخی از انواع ساختمانهای عام‌المنفعه چون کاروانسراها، بازارها، حمام‌ها و مدارس و دروازه‌ها نیز در این نوشتار پرداخته شده است.
برخی کشورها برای نفوذ و اجرای امور مربوط به خود در بنادر و سواحل شمالی خلیج‌فارس در دورههای زمانی مختلف و عموماً از صفویه تا قاجار در این مناطق اقدام به احداث ساختمان‌هایی با کاربری‌های گوناگون کرده‌اند که شاید اصلی‌ترین آن‌ها قلع‌ها و استحکامات نظامی باشند. جز آن، ساختمانهای اداری، خدماتی و مسکونی و بناهای تخصصی چون تلگرافخانه و فرودگاه توسط دولت‌های خارجی در این مناطق ساخته و در حال حاضر بقایای اندکی از آن‌ها باقی است. به این نوع از ساختمان‌ها نیز ذیل عنوان بناهای ساخت بیگانگان پرداخته شده است.
بناهای معرفی شده در این کتاب تا فاصلۀ حدود ۵۰ کیلومتری از حاشیۀ شمالی خلیج‌فارس برگزیده شدهاند و معرفی آن‌ها عمدتاً براساس نظر معماران، تاریخ‌نویسان، حقایق‌نگاران، صاحب‌نظران و سفرنامه‌نویسانی است که اغلب در زمان خود از این بناها دیدن کرده و یا وصف آن‌ها را از محققان پیش از خود شنیده یا در آثار ایشان خوانده‌اند. از آنجایی که امروز بقایای اغلب این ساختمان‌ها دستخوش تغییرات بسیار شده و یا از بین رفته‌اند؛ لذا توصیف مورخان و سفرنامه‌نویسان، در معرفی بناها بسیار ارزشمند بوده است. در خصوص هر بنا به نظر چندین محقق استناد و اشاره شده است تا با جمع‌بندی نظرات و مشاهدات ایشان، تصویر دقیق‌تر و صحیحتری از این معماری در ذهن مخاطب نقش ببندد.
با توجه به تعدد ساختمان‌ها، توصیف و انتظام آن‌ها در متن به نحوی است که اولویت معرفی هر بنا به ترتیب موقعیت قرارگیری آن از شرق به غرب است. به عبارتی این معرفی به ترتیب از استان هرمزگان، جنوب فارس، استان بوشهر و نهایتاً بناهای جنوب استان خوزستان بوده است. بیشتر نقشه‌های موجود در این اثر از اسناد و کتب تاریخی و گزارش‌های ثبتی ادارات کل میراث فرهنگی استان‌های مربوطه اقتباس و توسط نگارنده مجدداً بازبینی و ترسیم شدهاند. با عنایت به این که این نوشتار ابتدا برای درج ذیل مدخل «معماری بومی سواحل و بنادر شمالی خلیج‌فارس» در دانشنامۀ خلیج‌فارس تدوین شده بود؛ لذا بیشتر توصیفات براساس متون انجام شده و کمتر از تصاویر و نقشه‌ها استفاده شده. لذا علاقه‌مندان می‌توانند تصاویر بیشتر را در انتهای این اثر و همچنین در منابع اصلی آن جستجو و ملاحظه کنند.
نگارنده با توجه به اهمیت مناطق جنوبی ایران و ضرورت ثبت و ضبط این آثار، در این دوره تاریخی؛ بخش اعظم کار حرفه‌ای و پژوهشی خود را به معماری و اقلیم مناطق جنوبی ایران اختصاص داده است؛ با این امید که بتواند در جمع‌آوری و انتقال معنی و اهداف مستتر در این آثار به نسل‌های آینده سهمی کوچک داشته باشد. در انتها بر خود لازم می‌دانم از تمامی بزرگوارانی که به‌نحوی در نگارش این کتاب مؤثر بوده‌اند، تشکر و قدردانی کنم. به ویژه از استاد فرهیخته جناب آقای سیدکاظم موسوی‌بجنوردی که بدون حمایت ایشان نگارش و چاپ این اثر محقق نمی‌شد تشکر و قدردانی می‌کنم. همچنین از مسئولین محترم در حوزۀ کتابخانه و حوزۀ انتشارات مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی خصوصاً سرکار خانم بهاره بادافراس که با اینجانب به نحو احسن همه‌گونه همکاری را مبذول داشته‌اند و از مدیریت محترم و پژوهشگران بخش پرونده‌های علمی سرکارخانم فریبا مجیدی و سرکار خانم سپید مقدم سپاسگزاری می‌شود. از همکار ارجمند سرکار خانم دکتر بهاره مزینانیان نیز که در ترسیم مجدد نقشه‌ها، و تصحیح و بازبینی تصاویر، اینجانب را یاری فرموده‌اند تشکر و قدردانی می‌شود.
اطلاعات گردآمده در خصوص معماری این منطقه به ندرت در کتب مرتبط با معماری قابل دسترسی است، نگارنده امید دارد با گردآوری مطالب پراکنده از متون مختلف تاریخی و ادبی، توانسته باشد در شناخت معماری این منطقه برای همکاران و معماران این سرزمین نیز راهگشا باشد. امید است محققان و علاقه‌مندان با مطالعۀ این اثر، ضمن آشنایی بیشتر با معماری بومی مناطق جنوبی ایران که در نوع خود بی‌نظیر و بسیار هوشمندانه است، در حفظ و گسترش این آثار ارزشمند در بستر تاریخ ایران زمین گام‌های بزرگتری بردارند؛ تا این گنجینۀ ارزشمند به نسل‌های آینده نیز انتقال یابد.
علاقه‌مندان برای تهیۀ کتاب «معماری بومی سواحل و بنادر شمالی خلیج‌فارس» که در ۲۲۴ صفحه، با شمارگان ۵۰۰ نسخه و به‌بهای ۴۵۰هزار تومان از هفتۀ آتی عرضه می‌شود، می‌توانند از راه‌های زیر اقدام کنند:
مراجعۀ حضوری به فروشگاه انتشارات مرکز به نشانی تهران، نیاوران، کاشانک، شمارۀ ۲۱۰
مراجعه به فروشگاه اینترنتی انتشارات مرکز به نشانی store.cgie.org.ir
تماس با انتشارات مرکز با شمارۀ تلفن‌های ۰۲۱۲۲۲۹۷۶۷۷ و ۰۹۱۲۳۹۳۱۸۳۶
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید