فرهنگ مختصر اصطلاحات دیوانی شبه‌قاره

1399/4/14 ۰۴:۳۰

بررسی تاریخچۀ دیوان و دیوان‌سالاری این واقعیت را آشکار می‌سازد که آخرین توقفگاه و ایستگاه این تشکیلات در خارج از مرزهای ایران و در شبه‌قاره بوده است.

بررسی تاریخچۀ دیوان و دیوان‌سالاری این واقعیت را آشکار می‌سازد که آخرین توقفگاه و ایستگاه این تشکیلات در خارج از مرزهای ایران و در شبه‌قاره بوده است.

«فرهنگ مختصر اصطلاحات دیوانی شبه‌قاره (عصر اکبرشاه)» تألیف ثریا پناهی، دربردارندۀ مجموعه‌ای از اصطلاحات دیوانی رایج در دورۀ تیموریان شبه‌قاره (عصر اکبرشاه) است. اهمیت و نقش زبان فارسی را در اصطلاحات مورد کاربرد نهادهای اداری، مالی و نظامی شبه‌قاره در فرهنگ‌هایی از این دست می‌توان یافت. اصطلاحاتی که برخی از آن‌ها امروز نیز کاربرد دارد.

نویسنده در مقدمه یادآور شده است که «دربارۀ اصطلاحات دیوانی و دیوان‌سالاری در شبه قاره فرهنگ ویژه و اثر خاصی تهیه نشده است که از نظر ساختار به کتاب‌های اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی تألیف حسن انوری یا فرهنگ اصطلاحات دیوانی دورۀ مغول تألیف شمیس شریک امین مانند باشد».

وی مخاطبان این دست فرهنگ‌ها را محققان عرصۀ ایران و شبه‌قاره، فرهنگ‌نگاران، واژه‌شناسان، فعالان واژه‌گزینی، مصححان نسخه‌های خطی و مؤلفان مقاله‌های دانشنامه‌ای و مترجمان دانسته و افزوده است: «هر چند در زمینۀ فرهنگ‌نویسی در شبه‌قاره پژوهش‌هایی ارزنده و ماندگار انجام شده است و می‌توان برخی از این واژه‌ها و اصطلاحات را در آن‌ها یافت، تا امروز اثری مجزا به صورت واژه‌نامۀ توصیفی دربارۀ اصطلاحات دیوانی تألیف نشده است. فرهنگ‌های موجود در شبه‌قاره غالبا عمومی‌اند و روش‌های فرهنگ‌نویسان در زمینۀ آوانویسی به سبک‌های سنتی، یعنی قیاسی یا توصیفی، بوده و شیوه‌های مؤلفان آن‌ها در بخش تعریف و ریشه‌شناسی نیز تابع نظامی مشخص نبوده است».

وی سرواژه‌ها را بر اساس چند متن مهم تاریخی عهد اکبرشاه، یعنی آیین اکبری و اکبرنامه اثر ابوالفضل علامی، منتخب التواریخ عبدالقادر بدایونی و طبقات اکبری خواجه نظام‌الدین احمد هروی فراهم آورده است. به گفتۀ مؤلف این متون نمایندۀ گونۀ فارسی هندوستانی هستند که متأثر از مناسبات و تعامل‌های زبانی و غیرزبانی جوامع مختلف ایران و شبه قاره در دوره‌های تاریخی هند میانه بوده است.

کتاب «فرهنگ مختصر اصطلاحات دیوانی شبه‌قاره (عصر اکبرشاه)» اقتباسی از رسالۀ دکتری ثریا پناهی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بوده که با مقدمۀ احمد سمیعی گیلانی، در 129 صفحه و با بهای 20 هزار تومان، از سوی انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شده است.

منبع: میراث مکتوب