کتاب «واژگان آذری و فارسی در زبان مردم تبریز» منتشر شد

1399/6/30 ۲۰:۲۵

کتاب «واژگان آذری و فارسی در زبان مردم تبریز»، اثر مرحوم دکتر یحیی ذکاء،، به کوشش و تصحیح ایران عبدی، زیر نظر و با مقدمه ژاله آموزگار، از سوی انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش های ایرانی و اسلامی) به طبع رسیده است...

دبا: کتاب «واژگان آذری و فارسی در زبان مردم تبریز»، اثر مرحوم دکتر یحیی ذکاء،، به کوشش و تصحیح ایران عبدی، زیر نظر و با مقدمه ژاله آموزگار، از سوی انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش های ایرانی و اسلامی) به طبع رسیده است.

گردآوری و تألیف کتاب بنابر یادداشت مؤلف فقید آن حدود پنجاه سال طول کشید. به گفتۀ رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ناگفته پیداست که انتشار این کتاب نوری بر تاریخ و فرهنگ ایرانی و زبان فارسی در خطۀ آذربایجان خواهد افکند و ارزش‌های آن در پژوهش‌های زبان‌شناسی بسی چشمگیر و قابل توجه خواهد بود.

مطابق قرارداد موجود، در 2/4/1376 مرکز نشر دانشگاهی چاپ و انتشار این کتاب را برعهده گرفت و در 26/7/1378 کار ویرایش و آماده‌سازی آن به حسین بنی‌آدم سپرده شد و ایشان با دلسوزی و دقت ‌نظر و حوصلۀ ویژۀ خود، توانست ویرایش چهار حرف: آ، الف، ب، پ را از نظر دکتر یحیی ذکاء بگذراند، اما درپی ضایعۀ درگذشت استاد ذکاء در 28/10/1379، متأسفانه کار متوقف شد.

مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی)، در نامۀ مورخ 10/12/1390 علاقه‌مندی خود را برای ادامۀ کار و چاپ این اثر به مرکز نشر دانشگاهی ابلاغ کرد و مدیریت محترم آن مرکز موافقت خود را اعلام داشت. سپس متن دستنوشت اثر و یادداشتهای مربوط به آن در پایان اسفندماه 1391 در اختیار مرکز قرار گرفت. با راهنمایی دکتر ژاله آموزگار، دکتر ایران عبدی، مدرس دانشگاه همدان، تصحیح آن را بر عهده گرفت.

دکتر ژاله آموزگار که در غیاب استاد، مسئولیت نظارت بر روند انتشارات کتاب را داشته است، در بخشی از مقدمه خود بر کتاب آورده است: انتشار این کتاب که پس از درگذشت گردآورنده ارجمند آن استاد یحیی ذکاء به همّت بخش انتشارات مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی به زیور طبع آراسته شده است، نشانی دیگر از رشد فرهنگی جامعه ایرانی است در ارج نهادن به تلاشهای صمیمانه خدمتگزاران درگذشته‌ای که برای اعتلای فرهنگ ایرانی و زبان فارسی کوشیده‌اند.

یحیی ذکاء گردآورندۀ این مجموعه واژگان، بازمانده از نسلی است که عشق به ایران در خونشان اندر شده بود و با جانشان به در می‌رفت و تا آنجا که توانست در پیشبرد فرهنگ ایرانی تلاش کرد. او آذربایجانی میهن دوستی بود که عشق به سرزمین مادری خود را در سایۀ ایران بزرگ جستجو می‌کرد. او به دلیل آشنایی به زبان ترکی و علاقه و دلبستگی به زبان شیرین فارسی که رمز جاودانگی ایران است به جمع‌آوری این واژگان پرداخت.

این کتاب با مقدمه‌ای از زنده یاد یحیی ذکاء و زندگی‌نامۀ او آغاز می‌شود و سپس خانم عبدی در مقدمه مبسوطی روش کار خود را توضیح داده است و در ضمنِ آن خواننده با تاریخچه به روز درآمدن این اثر آشنا می‌شود. بعد جدول آوایی زبان آذری و نمادهای لاتین آن در همان سبکی که موردنظر استاد ذکاء بوده است آورده شده است. سپس صفحۀ اختصارات آمده و با متن اصلی در دو بخش؛ بخش اول واژگان آذری و فارسی و بخش دوم کوی‌های کهن تبریز کتاب به پایان می‌رسد.

**********

یحیی ذکاء، نودوشش سال پیش در تبریز زاده شد. جدش از تجار تبریز بود و پدرش، ابتدا کارمند راه‌آهن و بعد، بانک ملی بود. ابتدایی را مدارس رشدیه تبریز و ترغیب تهران، متوسطه اول را در دبیرستان‌های تمدن تهران و پهلوی قزوین و متوسطه دوم را در دبیرستان فیروزبهرام گذراند و همین آخری هم بود که زندگی‌اش را جهتی دیگرگون داد و نزد کسانی چون پرویز ناتل خانلری، ذبیح‌االه صفا، محمدحسین مشایخ فریدنی و محمدجواد تربتی دیپلم ادبی را گرفت، در کلاسی که ایرج افشار و هوشنگ کاوسی هم حضور داشتند. وقتی در سال ۱۳۳۳ از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد، یکی از نخستین دانش‌آموختگان رشته باستان‌شناسی بود و البته که شاگرد اول شد. دو سال بعد، رسما به استخدام دولت درآمد. سال اول، در کنار ایرج افشار، محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مشکوه، کتابدار کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران بود و بعد، به اداره هنرهای زیبای کشور رفت که در سال ۱۳۴۳ به وزارت فرهنگ و هنر تغییر نام داد. او تا ۵ شهریور ۱۳۵۷ که رسما بازنشسته شد، به‌ترتیب، کفالت اداره موزه‌ها و فرهنگ عامه، ریاست موزه هنرهای تزئینی، معاونت اداره کل موزه‌ها و فرهنگ عامه، ریاست موزه مردم‌شناسی، ریاست انتشارات ادارات کل باستان‌شناسی  و فرهنگ عامه و موزه‌ها و حفظ بناهای تاریخی، ریاست کتابخانه ملی ایران و مشاورت وزیر فرهنگ و هنر را تجربه کرد. او یک کارشناس خبره و زبده آثار هنری بود و آثار بسیاری از موزه‌های ایران ازجمله کاخ گلستان، آبگینه، فرش، رضا عباسی، هنرهای تزئینی و نگارستان با همت او گردآوری و کارشناسی شد و حتی در بازیافت یکی از ارزنده‌ترین آثار هنری ایران، یعنی شاهنامه طهماسب، نقشی فراموش‌نشدنی داشت. او در بسیاری از مجامع بین‌المللی ایران‌شناسی عضویت و شرکت داشت و برای شناساندن تمدن و فرهنگ ایران مسافرت‌های متعددی به کشورهای مختلف جهان کرد و به ایراد سخنرانی‌هایی در حوزه فرهنگ و هنر ایران پرداخت. او در طول حیات خود بیش از چهل  کتاب و حدود صدوچهل مقاله و رساله در زمینه‌های تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران نوشت که از آن میان، «تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایرانِ» او، در سال ۱۳۷۸، برنده هفدهمین جایزه کتاب سال شد، و این جز مدال‌ها و نشان‌هایی بود که در زندگی دریافت کرده بود و سبب همه‌شان، شناساندن فرهنگ و هنر ایران بود. او که تا آخرین دم، با وجود کهولت و بیماری، خستگی‌ناپذیر فعالیت می‌کرد، ۲۸ دی ۱۳۷۹ به‌دلیل نارسایی کلیه دار فانی را وداع گفت، درحالی‌که برخی آثارش، ازجمله همین کتاب بر زمین مانده بود.

مقدمه زنده یاد یحیی ذکاء بر کتاب «واژگان آذری و فارسی در زبان مردم تبریز»:

این کتاب دستاورد نزدیک به پنجاه سال کار و کوشش و پژوهش متناوب است که در آن هر واژه ای که به دلایلی آذری یا فارسی دری شناخته شده، به ترتیب الفبایی گردآمده و نخست معنا و سپس مثالی- آن چنان که بر زبان هاست نه آن چنان که نوشته می شود- برای آن آورده شده است و  کوشیده ام اگر مثل، اصطلاح، عبارت یا جمله ای در زبان مردم هست که واژۀ مورد نظر در آن به کار رفته است، نقل شود تا بدین سان مثل ها و اصطلاح های مردم شهر تبریز نیز گرد آید و سودش دو چندان گردد. پس از آن نمونه ای از واژه ها و معناهای آن در فرهنگ های گوناگون – به ویژه برهان قاطع و متن های کهن و کتاب های مختلف- به عنوان گواه یاد شده است. سرانجام از ریشۀ واژه و پیشینۀ آن در زبان های اوستایی و پارسی باستان و پهلوی سخن رفته است. این واژگان شامل 3200 (سه هزارو دویست) واژۀ آذری یا فارسی دری است که همگی، هم اکنون در زبان مردم اصیل تبریز به کار می رود ولی نمی توانیم بگوییم که همۀ لغات این زبان را گردآوردی کرده ایم، چه بسا هزاران واژۀ دیگر از این گونه در میان اهل حرفه و پیشه وران و صنعتگران و کشاورزان هست که نویسنده از آن ها ناآگاه است و چون کوشش مستقیم و پرس وجوهای میدانی با برنامۀ منظم برای گردآوری آن ها انجام نگرفته است، واژه های مذکور در این کتاب نیامده است. امروزه بیشتر ساکنان شهر، از مردم اصیل و کهن این شهر نیستند و از دیگر جاهای آذربایگان و حتّی آران(جمهوری آذربایجان) و روستاها با فرهنگ و رفتار و کردار و تربیت ها و گویش ها و حتّی اندیشه های گوناگون در این شهر گردآمده و نشیمن گرفته اند، از این رو آنان را تبریزی خالص نمی توان شمرد. پس اگر برخی واژه ها در این واژگان هست که ساکنان کنونی شهر از آن ناآگاه هستند و به کار نمی برند، یا برخی واژه ها هست که اکنون در زبان مردم روان است ولی در این کتاب نیامده است، بر نویسنده خرده نباید گرفت. فراهم آورندۀ کتاب، چون خود زادۀ تبریز است، بهتر آن دیده و کوشیده است که تنها واژه های همگانی آذری و فارسی دو نسل پیشین این شهر را تا آن جا که دانسته و توانسته، گردآوردی کند. باید افزود که این واژگان را همۀ واژه های آذری یا فارسی که در سرتاسر آذربایگان و آران - زبانش آرانی و خواهرزادۀ آذری بوده است- به کار می رود، نتوان دانست زیرا صدها، بلکه هزاران واژۀ ناب آذری یا آرانی در گویش های دیگر شهر و شهرک ها و روستاهای آذربایگان و آران هست که در این فرهنگ نیامده است و این برعهدۀ مردم فهیم مکان های مذکور است که هوش بگمارند و این گونه واژه ها را از زبان خود و دیگران شناسایی کرده و یادداشت و جمع آوری کرده و به چاپ برسانند.  از آن جا که متأسفانه، برخی از دانشمندان و زبان شناسان به اشتباه زبان مردم آذربایگان آران را در طول تاریخ این سرزمین ها همواره ترکی پنداشته اند، از این رو توجه شایسته به واژگان مردم آن نکرده اند و به ناچار از این گنجینۀ پُربار زبان شناختی، بی بهره و غافل مانده اند؛ به ویژه که غرض ورزان و دشمنان فرهنگ و تاریخ ایران نیز از راه های گوناگون، خاک در چشم ها پاشیده، کوشیده اند و می کوشند که همۀ حقایق را وارونه جلوه دهند. پس وظیفۀ هر ایرانی شرافتمند و میهن دوست و خردمند است که در این زمینه بکوشد و حقایق تاریخی را روشن سازد و مشت های دانشی استوار بر دهان و پوزۀ یاوه سرایان ترفندباز و کج اندیشان و بدسگالان بکوبد. نیز برعهدۀ زبان شناسان جوان و دل بسته به حقیقت و ایران است که با بهره گیری از دانش و اندوخته های خود، در این زمینه گام پیش گذارند و بررسی ها و مطالعات سودمند انجام دهند و علت های تاریخی و فرهنگی و اجتماعی فراموش شدن زبان های آذری و آرانی و ویژگی های آوایی و دستوری و لغوی و دگرگونی های معنایی واژه های بازمانده را پژهش کرده، گفتارها و کتاب ها پردازند و از دانش خویش سودی به تاریخ و فرهنگ و استقلال میهن شان برسانند.

یحیی ذکاء- تهران

14/07/76

نام کتاب: واژگان آذری و فارسی در زبان مردم تبریز

تألیف: یحیی ذکاء

به کوشش: ایران عبدی

زیر نظر و با مقدمه: ژاله آموزگار یگانه

ناشر: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش های ایرانی و اسلامی)، مرکز نشر دانشگاهی

شمارگان: 1000 نسخه