جامع التمثیل؛ فرهنگ کهن امثال فارسی

1396/10/10 ۱۲:۳۵

کتاب حاضر از چند نظر میتواند مهم و در خور توجه باشد: این کتاب نخستین و کهن‌ترین فرهنگ جامع امثال فارسی به شمار میرود و مؤلف آن - محمد علی حبله‌رودی در عرصۀ جمع‌آوری و تدوین امثال فارسی پیشگام بوده و آغازگر و طلایه‌دار این شیوه در ادب فارسی محسوب میگردد. اکنون نیز پس از گذشت قرنها، ساختار نظام‌مند و اسلوب تبویب این کتاب به عنوان روشی نظام‌مند و علمی مورد توجه است.

همچنین این کتاب از نظر ادبی و ارزش‌های زبانی و لغوی به عنوان بخشی از میراث نثر فارسی در دوره‌ای خاص و خارج ز حدود ایران- مورد توجه است.

این کتاب میتواند در دایرۀ ادبیات تعلیمی قرار گیرد و مؤلف از جاذبه‌های روایی حکایات و تمثیل‌ها در ارائه و تبیین مطالب اخلاقی و تربیتی به خوبی بهره برده است.

این کتاب از گنجینه‌های مغتنم و مستند ادبیات عامه (شفاهی) ایران به شمار میرود و از دیدگاه‌های گوناگون قابل مطالعه و مداقه است. در چاپ حاضر جانب ذوقی و هنری این فرهنگ کهن نیز رعایت شده است و مجموعاً ۷۱ نگاره از نگاره‌های چاپ ‌های سنگی کهن این کتاب در ضمن حکایت‌ها آمده است. به حاصل تفاوتها و تصرفها (ی كاتبان) اكنون ما دو روایت و تحریر از كتاب جامع التمثیل را پیش رو داریم، تحریری اصیل و اولیه كه نزدیك به عصر مؤلف است و دیگر تحریری واعظانه و متصرفانه كه بعضا مثلها و تمثیلها و حكایات و عباراتی مشفقانه و اخلاقی بر تحریر اصیل و اولیه افزون گشته است.

طبعاً در تحریر دوم وجه وعظ آمیز و اخلاقی بر وجه ادبی كتاب غلبه نموده و زبان و سبك نگارش به زبان اهل وعظ و عالمان دینی و گاه عرفاً شباهت بیشتری یافته است؛ در این رهگذر به اقتضای بیان اهل مجلس، گاه عبارات، مثل ها و تمثیل ها و حكایاتی نیز بر متن افزون گشته كه اصالتاً متعلق به جامع التمثیل نیستند و اصالت روایی- در مقایسه با روایت (تحریر) نخستین- ندارند و بسیاری از مطالب و عبارات متنی آن نیز دستخوش تغییر و دگرگونی گردیده است. ما در این تصحیح جانب تحریر اولیه روایت كهن و نخستین جامع التمثیل را گرفته ایم و البته تحریر و روایت دوم را نیز به موازات از نظر دور نداشته ایم. بنابراین تصحیح حاضر به صورت آغازین تالیف نزدیكتر است، لیكن سعی شده جامعیت و اشتمال جامع التمثیل- بنا به روایتها و تحریرهای متفاوت - حفظ گردد و تمامی مثلها، حكایات و تمثیلهای افزون بر نسخه اساس به صورت الحاقی مشخصاً درج و ضبط گردد. نکتۀ دیگر در چاپ حاضر تعلیقات مفصل مصحح بر کتاب در توضیح حکایات و ریشه‌یابی آنها در دیگر متون کهن است.