دغدغه‌های فلسفی کریم مجتهدی کتاب شد

1396/4/11 ۱۲:۴۶

کتاب «فیلسوف دانشجو است» دربردارنده طیف نسبتاً وسیعی از موضوعات مختلف است اما همه مطالب کتاب در حقیقت حول دغدغه‌های همیشگی استاد مجتهدی وحدت یافته است.

 
 
کتاب «فیلسوف دانشجو است» دربردارنده طیف نسبتاً وسیعی از موضوعات مختلف است اما همه مطالب کتاب در حقیقت حول دغدغه‌های همیشگی استاد مجتهدی وحدت یافته است.

 کتاب «فیلسوف دانشجو است» نوشته کریم مجتهدی به تازگی در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.

در تاریخ فلسفه غرب، همان طور که نگارنده در بعضی از نوشته‌های دیگر خود نیز مورد بحث قرار داده است، به نظر می‌رسد که بعد از دوره تجدید حیات فرهنگی غرب در سه ربع اول قرن شانزدهم میلادی، کم‌کم عقربه ذهنی فلاسفه الزاما تغییر جهت داده و به ناچار مسائل آنها با مسائل متکلمان مسیحی در قرون وسطی تفاوت‌های زیادی پیدا کرده است. عقربه‌ ذهنی متکلم قرون وسطی و حتی قبل از آن در قوسی میان وحی و عقل در نوسان بوده و برحسب اطلاعات خود یا بیشتر تمایل به وحی داشته و یا به عقل؛ به مواردی نیز به اندازه وسع خود جایگاهی میان آن دو را برای تفکر خود در نظر می‌گرفته است.

فلاسفه عصر جدید غرب، اغلب اوقات در بحث‌های خود همچنین بیشتر به علوم جدید توجه داشته‌اند و عقربه ذهنی آنها به نحوی بر روی قوسی نوسان پیدا می‌کرده است که در یک طرف آن علوم جدید و در طرف دیگر کلام سنتی رایج قرار می‌گرفته است. البته در قرون وسط آبلار نیز (قرن دوازدهم میلادی) افزون بر وحی، در سمت دیگر قوس، به منطق ارسطو نظر داشته است که فعلا مورد بحث ما نیست.

به گفته مجتهدی در این اثر، در عصر جدید از موضع فرانسیس بیکن انگلیسی می‌توان سخن گفت که به عقیده او عقل انسانی باید رد مقابل طبیعت سر تعظیم فرود آورد تا از نفس طبیعت قوانین حاکم بر آن را بیاموزد. علم جدید به نظر او کلاً علم به علل و قوانین است. دکارت بعد از موضع جالب‌تری دارد و روش علم جدید را در قالب ریاضی و براساس هندسه تحلیلی که خود آن را به معنایی کشف کرده است، بنیاد می‌نهد.

او بعداً به‌نوعی فلسفه اولی متوسل می‌شود که جنبه کلامی دارد و زیربنای یقین عقل انسان را در تجسس علمی تضمین می‌کند. دکارت از این رهگذر، روش عقلی مبتنی بر ریاضی را تعمیم می‌دهد و فلسفه اصالت عقل عصر جدید را بنیان می‌نهد. در اواخر قرن هجدهم میلادی، کانت با توجه به طبیعیات نیوتن، فلسفه استعلایی خود را عنوان می‌کند و ضوابط شناخت نظری پدیدارها را براساس زمان و مکان و مقولات فاهمه تعیین می‌کند؛ او درباره ذوات ناشناختنی به فلسفه عملی و اخلاق متوسل می‌شود.

نویسنده کتاب معتقد است، با وجود افراط‌کاری‌های منورالفکران قرن هجدهم، به نظر نمی‌رسد که مسئولیت اصلی فیلسوفان به آخر رسیده باشد، زیرا هنوز فلسفه در صور مختلف خود در فرهنگ غربی عمیقاً نقش‌آفرین و جهت‌دهنده تجسسات علمی است.

مجتهدی در بخشی از این کتاب می‌نویسد: «حال اگر مسئله را با واقع‌بینی به ایران و دانشگاه‌های موجود خود منتقل بکنیم، با مشکلات و پیچیدگی‌های زیادی روبه‌رو خواهیم شد. نه فقط در کل به رشته فلسفه توجه لازم و کلی دیده نمی‌شود، بلکه در رشته‌های موجود علوم محض اعم از ریاضی، فنی یا انسانی، نتیجه تعلیمات روز به روز بیشتر نزول پیدا کرده و کیفیت تحصیل و تحقیق عملاً پایین آمده است. مفاهیم کلیدی درسی در اثر استعمال کلمات خارجی بدون اینکه ریشه و معنای اصلی آنها درست تفهیم شود، موجب انحطاط فرهنگی شده و عملاً به‌نحوی جنبه سفسطه‌بازی پیدا کرده است؛ دیگر به هر نحوی شده در تمام این موارد بیاد به آسیب‌شناسی اجتناب‌ناپذیر بپردازیم.

البته مسئله به مراتب فراتر از فلسفه و علوم می‌رود و ما به‌طورکلی در فرهنگ خود عمیقاً دچار مسائل کاذب شده‌ایم و به جای اینکه با حوصله به تفکر درباره ‌آن مسائل بپردازیم و با یکدیگر تبادل نظر کنیم، عجولانه برحسب آنچه باب روز شده و روزانه شکل عوض می‌کند، راه‌حل‌های کاذب دیگری پیشنهاد می‌کنیم. تظاهر، خودنمایی، خودبزرگ‌‌بینی‌های امروزی ما ـ به‌ناچار باید اعتراف بکنیم ـ ما را نه فقط از اخلاف سقراط و افلاطون یا فرابی و ابن‌سینا نکرده است، بلکه ما عملاً وارث خلف سوفسطاییان ـ آن هم در شمایل پایین و مستعمل دست دوم ـ شده‌ایم.

در هر صورت لازم است بدانیم که برای رسیدن به راه‌حل معقول، باید در درجه اول مسائل درست و معقول طرح بکنیم. تعداد این مسائل اندک نیست، ولی شاید یکی از آنها که روزانه مبتلابه همه ماست، تعارض میان نظر و عمل است که اغلب اولویت را به عمل می‌دهند، غافل از اینکه عملِ عجولانه بدون توجه به جوانب مختلف آن موجب تفتیش افکار، خلط راه‌حل‌ها و گمراهی می‌شود. ما همچنین بدون تأمل کافی درباره تعارض میان فلسفه‌های ایرانی ـ اسلامی و فلسفه‌‌های غرب سخن می‌گوییم، بدون اینکه اغلب در هیچ یک به اندازه کافی تأمل کرده باشیم.

لازم نیست یکی را بر دیگری ترجیح بدهیم و اگر به چنین اجباری روبه‌رو می‌شویم، باید بدانیم که فلسفه‌های ایرانی ـ اسلامی ریشه‌های هویتی ما را محکم می‌کنند، ولی فلسفه‌های جدید غرب نیز پشتوانه علوم جدید غرب را نمایان می‌سازند؛ بدون توجه به فلسفه‌های غرب نمی‌شود تاریخ علم آنها را به درستی بررسی کرد و بدون دقت در مبانی‌ای که فرهنگ آنها را تشکیل می‌دهند از صحت و سقم آنها سردرآورد. در هر صورت راه‌حل‌های عجولانه هیچ‌گاه ما را به درستی راهنمایی نخواهند کرد.

کاربرد بی‌محابای کلمات و اصطلاحات خارجی نیز خود معضل بزرگ دیگری است و این توهم را نزد جوان‌های ما به وجود آورده است که استعمال اصطلاحات خارجی ـ اعم از درست یا غلط ـ دلالت بر وسعت علم و تفکر ما می‌کند. امروزه بعضی از افراد باسواد و تحصیل‌کرده، فرهنگ را فقط با مشتی از اصطلاحات خارجی اعم از فرانسه، انگلیسی و آلمانی خلط می‌کنند و عجیب اینکه تصور می‌کنند فرهنگ همین است و بس. این مسئله آن‌قدر ناروا رواج یافته که گویی این بار سوفسطاییان در آتن نیستند، بلکه به مراکز علمی و فرهنگی ما نقل مکان کرده و ذهن ما را به تسخیر درآورده‌اند و برای اثبات تفوق کاذب خود اصطلاح‌پراکنی می‌کنند.

متاسفانه این کار نه فقط انحصار به متجددان ما ندارد، بلکه حوزه‌های سنتی نیز ازین بلای خطرناک مصون نمانده‌اند. بالاخره برای خلاصه کردن فهرست این مشکلات، شاید بتوان گفت که برخلاف عنوان این نوشته یعنی «فیلسوف دانشجو است» باید بگوییم که گاهی عملاً فصل ممیزه متفکران و فرهیختگان ما امروزه بیشتر این است که آنها به هیچ‌وجه دانشجو نیستند و دانشجویی را کسر شأن خود می‌دانند. در واقع مشکل ما این نیست که دانشجو هستیم، بلکه مشکل این است که به‌معنای واقعی کلمه ما اصلاً دانشجو نیستیم.

با این حال نگارنده امیدوار است که با تحلیل درست بعضی از مشکلات، به مرور همه ما ـ از جمله نگارنده ـ بتوانند به شعار اولیه سقراط، یعنی همان «نمی‌دانم»، برگردند و به نحوی ـ شاید با توسل به روش تذکار افلاطون ـ به یاد بیاورند که وظیفه و مسئولیت‌‌پذیری آنها فقط موقعی تحقق‌پذیر می‌شود که آنها به جهل مرکب خود معترف باشند و با رجوع به روحیه دانشجویی، به اصل حب حکمت وفادار بمانند.»

کریم مجتهدی زاده ۱۳۰۹تبریز، فیلسوف ایرانی و استاد بازنشسته گروه فلسفه در دانشگاه تهران است. او سهم به‌سزایی در رشد پژوهش‌های فلسفی در ایران داشته‌ و هم اکنون عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. او پیش تر هم در همایش چهره‌های ماندگار ایران به عنوان چهره ماندگار فلسفه انتخاب شده‌است.

در کارنامه مجتهدی علاوه بر تألیفات فراوان، بیش از چهل مقاله به زبان‌های فارسی و فرانسوی به چشم می‌خورد.  فلسفه نقادی کانت، فلسفه در قرون وسطی، فلسفه تاریخ، دکارت و فلسفه او، پدیدارشناسی روح بر حسب نظر هگل، دونس اسکوتوس و کانت به روایت هیدگر، سیدجمال‌الدین اسدآبادی و تفکر جدید و فلسفه و تجدد عناوین برخی از آثار وی است.

کتاب «فیلسوف دانشجو است» نوشته کریم مجتهدی با شمارگان 700 نسخه در 240 صفحه به بهای 18 هزار تومان از سوی نشر کرگدن منتشر شده است.

منبع: ایبنا