معرفی کتاب «شهرهای ایران در زمان پارتیان و ساسانیان»

1395/2/29 ۱۰:۰۴

معرفی کتاب شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان نوشته پیگولوسکایا ، نیناویکتورونا ترجمه عنایت الله رضا ، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی

 فاطمه غدیری: معرفی کتاب شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان  نوشته پیگولوسکایا ، نیناویکتورونا  ترجمه عنایت الله رضا ، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی .

کتاب شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان یکی از برجسته ترین آثاری است که محقق دانشمند شوروی بانو پیگولوسکایا پیرامون شهرهای غرب ایران به ویژه بین النهرین در عصر اشکانیان و ساسانیان زیر نظر موسسه ی تحقیقاتی سوربن فرانسه به رشته ی تحریرکشیده است. عنایت الله رضا مترجم کتاب، با مقابل قرار دادن متن اصلی روسی و متن فرانسوی کار خود را شروع کرده و بااضافه کردن فصلی تحت عنوان ((شورش در خوزستان در زمان خسرو انوشیروان)) که در متن اصلی آن نیامده  به کار خود پایان داده است. مدارک مأخوذ از منابع شرقی پایه و اساس تحقیق نگارنده در این کتاب شده استچرا که در تاریخ شناسی شوروی و دیگر کشورهای جهان، هنوز اثری پدید نیامده که مسئله ی ظهور مناسبات فئودالی در خاورنزدیک را موردبررسی قرار داده باشد .

در این اثرگرچه هدف اصلی مؤلف بررسی جوانب متنوع تاریخ و فرهنگ ایران طی سده های سوم تا پنجم میلادی بود، به منظور روشن ساختن جهات مذکور، ناگریز به شرح وضع شهرهای ایران در روزگار سلوکیان و پارتیان و ساسانیان شده و به مقایسه ی جهات اقتصادی و اجتماعی آن روزگار با عصر موردنظر پرداختهاست.

کتاب نگارنده در 6 فصل شرح داده شده به این ترتیب که ؛ در فصل نخست نویسنده از شهرهای میان رودان و ایران در عصر هلنیسم و اراضی شهری و شاهی و افول بابل سخن می گوید و نیز به بررسی شهرکرخ بیت سلوک و رویدادنامه کرخ بیت می پردازد.

آن گاه از جنگ روم و ایران عصر پارتی برای تسلط بر میانه رود سخن به میان می آورد و نظام اجتماعی پارت و شهرهای قلمرو آن را مورد کندوکاو قرار می دهد . او در پایان این قسمت به بررسی شهرهای عصر پارتی و ساسانی و مقایسه ی نحوه ی اداره ی آن ها می پردازد : « جهت کلی سیاست دولت پارت در مورد شهرها را می توان تلاشی در راه تابعیت شهرها از شخص شاه نامید . شهرهایی که دارای شیوه ی اداره ی پولیس ، گرفتار تضاد های درونی و مبارزه ی شدید طبقاتی بودند اغلب با التجا و توسل به شاه حل و فصل می شد . در صورتی که در دوران ساسانی از خودمختاری شهرها و شیوه ی اداره ی پولیس آن ها اثری نمی بینیم ، در این روزگار همه ی شهرها زیر فرمان و قدرت شاه قرار داشتند .»

پیگولوسکایا در بخش دوم اثرش که با عنوان ایران در سده های سوم تا پنجم میلادی و شهرهای آن آمده است، براساس اسناد و مدارک معتبر به بررسی اوضاع و احوال شهرهای ایران می پردازد. او همچنین در بررسی آثار و نوشته های به جامانده از زبان پهلوی به بررسی سنگ نبشته های عصر ساسانی نظیر کتیبه ی موبد کرتیر و کتیبه ی بزرگ نرسه، اسناد مهمی را بازخوانی می کند.

در همین بخش شهرستان های ایران را معرفی کرده و می نویسد : « همه ی بخش های جزوه ی شهرستان های ایران را نمیتوان از نظر تاریخی معتبر دانست و درهمه ی موارد نمی توان با نحوه ی قرائت و استنباط های ناشران جزوه موافقت کرد .»

کارنامک  اردشیر بابکان، نامه ی تنسر، قانون نامه ی پهلوی، مجموعه ی بختیشوع، تاریخچه ی کرخ بیت سلوک، رویدادنامه ی اویابنه وآثار سریانی پیرامون شرح احوال اولیا و قدیسان از دیگر آثاری هستند که پژوهشگر روسی مطالب آن ها را برای شناخت  شهرهای ایران موردکندوکاو قرار می دهد.

در بخش سوم نیز که تحت عناوین : وحدت ایران و شهرهای جدید، سیاست خارجی شاپور اول و تقسیمات اداری و ارضی ایران تدوین شده از شهر و شهرسازی در ایران سخن می گوید؛ مثلا از شهرهایی که شاپور ساسانی ساخته است یاد می کند : شاذشاپور، گنده شاپور، دارا و ...

دربخش چهارم کتاب، نظام اجتماعی و مالکیت ارضی در ایران،  نویسنده از پیشرفت مناسبات اجتماعی در ایران عصر پارتی و به ویژه ساسانی سخن می گوید و خانواده ، برده داری ، دستکرت ها، کانال های آبیاری، اوضاع آسیاب ها و مالکیت فئودال در ایران را بررسی می کند.

این پژوهشگر روس در بخش پنجم اثرش به نقد و بررسی اهمیت شهرها در نظام اجتماعی ایران درسده های 4و5 میلادی می پردازد و از جمعیت شهرها و امور پیشه وران، کارگاه های بافندگی، باج و خراج درشهرها، بازرگانی و شرکت های تجاری ، وام و وثیقه و بخشش، وضع "شهرهای شاهی" دراوایل سده های میانه و نظام طبقات و اصناف شهری ایران یادمی کند.

وی در این بخش در زمینه ی نقش جاده ی ابریشم در حمل و نقل کالا و شهرسازی درایران سخن می گوید و می نویسد از راه ابریشم "میوه، گردو، رنگ و گیاهان ویژه ی رنگرزی از قبیل حنا و ... به چین صادر می شد و پارچه های بافت ایران و محصولات فلزی اینکشور در چین بازار خوبی داشت."

 وی 70 صفحه از کتاب خود را به نهضت مزدکیان در بخش پایانی اختصاص داده است که عناوین این بخش عبارتن از : نهضت مزدکیان، پایگاه اجتماعی نهضت مزدکیان و سیاست کواد(قباد)، نهضت مزدکیان در محیط غیرزرتشتی، شورش خوزستان در زمان خسروانوشیروان و پیامدهای نهضت مزدکیان.

نهضت مزدک در زمان قباد رخ داد و به دست فرزندش خسرو انوشیروان سرکوب شد ولی نهایتا در دگرگونی های اجتماعی جامعه ایران موثر افتاد.

بااین اوصاف نقایصی از جانب مترجم به نویسنده وارد شده من جمله؛ توجه نکردن به مشخصات قومی و شرایط اقلیمی، معرفی نکردن نظام اجتماعی ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان به عنوان نظام برده داری و تفاوت قائل شدن میان بندگان خانگی و بردگان تولیدکننده ی تولیدات مادی که او را از درک صحیح واژه ی بندک(بنده) واداشته، که اگر این درک های نادرست را فاکتور بگیریم کتاب وی اهمیت به سزایی داد.

منبع: انسان شناسی و فرهنگ