فرس نامه، بیطره

افزودن به علاقه‌مندی‌ها

از ناشناس، از سدۀ 9 ق به آن سو. در دو بخش: یکم اسب‌شناسی و دوم درمان اسپان که خود از این یکی به بیطره یاد کرده است. بخش یکم با سربندهای «فصل» است بی‌شماره، دوم به ترتیب نام بیماری‌ها ست، بی‌ترتیب الفبایی.
ما «فرس‌نامه»ی محمد فرزند محمد از سدۀ 8 ق را می‌شناسیم، که برای امیر «سیف‌الدین نصرة بن ملک شهریار شهید مظفرالدین باکالیجار» (733-775 ق) ساخته شده است، که نیز در دو بخش است به گونۀ بالا، اما آنچه هر یک بخش بخشبندی «باب» و «فصل» دارد (نک‍ : آیینۀ پژوهش س 7 ش 4، 1375 خ ص 76، گفتار خانم رضوان مساح؛ فهرستواره). و دیگر «فرس‌نامه» است از همان روزگاران، که به علت افتادگی دیباچه شناخته نشده و در مجموعه‌ای به نام «دو فرس‌نامۀ منثور و منظوم» به کوشش دکتر علی سلطانی گرد فرامرزی زیر نظر دکتر مهدی محقق، تهران، 1366 خ چاپ شده است (ص 13-124).
نسخۀ در دست از آغاز و انجام افتاده، با چاپ فرامرزی ـ محقق سنجیده شد هر چند نزدیکی‌هایی که لازمۀ یکی بودن موضوع و روزگار نگارش است، میان آن دو هست ولی یکی نبودند. اینک نمایۀ بخش یکم:
فصل در بدید کردن عیب‌ها (ص 1)، فصل آنج دلیل کند بر نیکی اسب و آن شش چیز است (ص 9)، فصل اندر یاد کردن علت‌ها که در اسب پدید آمد (اول سنگی لود که بر سینۀ اسب و بر زانو پدید آید)، فصل در شناختن دندان اسب و صفت و حال‌ها که بدیشان پدید آید (ص 13)، فصل اندر یاد کردن کرّه که چگونه باشد از آن وقت که بزاید تا بفشارح (16)، فصل در آنج میان نر و مادیان مخالف است (ص 20)، فصل اندر فحل افکندن بر مادیان (21)، فصل اندر انک اسب را جون جر خواره باید کردن (22)، فصل اندر ریاضت کردن (30)، فصل اندر یاد کردن اسب بادشاهان که چگونه ریاضت باید کردن (39)، فصل اندر یاد کردن که اسب از جند کونه است (41)، فصل اکنون یاد کنیم اسبان خراسانی از جند گونه‌اند و هر یکی جه کار شایند (47)، فصل اندر پیدا کردن که اسب دونده را جکونه باید شناختن (64)، فصل اندر بدید کردن و شناختن دوندکی اسبان (66)، فصل اندر خصی کردن اسب (69)، فصل اندر یاد کردن اسب حرون و جکونکی آن از هر موضوع (72)، فصل در یاد نمودن اصل اسب تازی (75) فصل اندر یاد نمودن و یاد کردن که منع الرکاب جند وجه است، آنج علاج بذیرد و آنج نبذیرد (82)، فصل در بیدا کردن اسبانی که نازک لکام باشند و علاج آن (ص 88)، فصل اندر باز نمودن نشانها (چنین) هر اسب (90) ... و می‌رسد به: فصل در بیدا کردن نیکی و دوندکی است (ص 125).
سپس بخشی که در نسخه بیطره نامیده شده است. که بخشبندی ندارد و هر بند با نام یکی از بیماری‌های اسبان آغاز می‌شود بی‌ترتیب الفبایی، علامت و صفت و درمان: العمی (کوری)، قطع اللسان، قلع اسنان، اعصاص، روغان، منع الرکاب.
آغاز (بخش یکم افتاده):   چون بس عیب کاهها و بندهای اسب.
انجام (بخش یکم):   بس ما انج دانستیم درین باب بتمامی یاد کردیم. و این آخر کتاب است از شناختن [...] و عیب کاهها و علف دادن اسب که یاد کردیم. اکنون بس از این کتاب بیطره یاد کنم انج دیده و شنوده و از خود دانم ان‌شاءالله تعالی وحده.
آغاز (بخش دوم):   کتاب البیطره. بسمله. حمدله. صلاة. این کتاب بیطره است و در آن (چنین) کتاب یاد کنیم علتهاء اسب و علامت دردها و معالجت ان که بر جه شق باید کردن، و مفصل کرده‌ایم تا بر خواننده آسان باشد. اما عیبها که در آفرینش بود و مادرزاد، ان است که هر اسبی که ما در اول یاد کردیم که ختر (؟) کدام است و عیب کدام.
انجام (افتاده):   بس سرکه کنی با او سایده و برو کشای.
منابع دیگر:   فهرستواره، 5/ 3888: چند منبع دیگر؛ استوری 2(3)397؛ ذریعه، 170/16.
2171،   نسخ و نستعلیق کهن، سدۀ 9ق، و روش کهن (ک = گ، ج = چ، ذ = د، و جز آن). آغاز و انجام افتاده، گویا در میانه افتادگی ندارد، رکاب در زیر رویه‌ها، وقفنامه بر گروه شیخیان کرمان، با امضای محمد بن کریم در شهر کرمان، 1289ق (ص 1).
210 ص، 21-20 س، 13×21، 21×30 سم‍ ، فتو.     شمث‍ 252396

خرید فایل اسکن