محمدرضا شفیعی کدکنی در مهرماه ۱۳۱۸ش در کدکن از توابع تربت حیدریه دیده به جهان گشود. خانواده‌اش علاقه داشت که در زی طلبگی درآید، از این‌رو وی را از تحصیلات جدید منع و به تحصیلات حوزوی ملزم کردند. اتفاقی که گرچه در کودکی وی را می‌آزرد، بعدها آن را از نیکبختی خود دانست. تحصیلات طلبگی را از همان کدکن زیر نظر مرحوم پدرش، میرزا محمد شفیعی کدکنی، آغاز کرد و بعدها در مدرسۀ خیرات‌خان که ادیب ثانی در آنجا درس می‌گفت و در حوزۀ علمیۀ مشهد (۱۳۲۶ _ ۱۳۴۲ش) با بهره‌گیری از اساتیدی چون شیخ هاشم قزوینی و میرزا احمد معروف به نهنگ و ... پی گرفت. دیپلم متوسطه را هم با شرکت در امتحان به دست آورد و تا ۱۳۴۱ش که در دانشگاه مشهد در رشتۀ ادبیات پذیرفته شد، هرگز در مدرسه درس نخوانده بود. پس از ورود به دانشگاه کار در کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات را آغاز کرد. درس طلبگی را تا سال اول دانشکده با حضور در درس خارج فقه آیت‌الله میلانی ادامه داد اما شیفتگی‌اش به شعر و ادبیات سرنوشت دیگری را برایش رقم زد. در ۱۳۴۴ش با ارائۀ رسالۀ «موسیقی شعر» موفق به اخذ درجۀ لیسانس شد و به تهران مهاجرت کرد. در همان سال دورۀ فوق‌لیسانس را در دانشگاه تهران آغاز کرد و همزمان به کار در بنیاد فرهنگ ایران به سرپرستی دکتر پرویز ناتل خانلری پرداخت. در فاصلۀ ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۸ش با عنوان رئیس بخش نسخ خطی کتابخانۀ مجلس سنا فعالیت می‌کرد. در۱۳۴۶ش درجۀ فوق‌لیسانس خود را با ارائۀ رسالۀ «مرموزات اسدی» دریافت کرد و دورۀ دکتری ادبیات فارسی را در همان دانشگاه آغاز کرد. از ۱۳۴۶ تا ۱۳۴۸ش با مؤسسۀ فرانکلین و از ۱۳۴۶تا ۱۳۵۰ش با دایرة‌المعارف فارسی همکاری می‌کرد. در ۱۳۴۸ش به اخذ درجۀ دکتری نائل آمد. در این دوره از محضر اساتیدی چون استاد بدیع‌الزمان فروزانفر و دکتر پرویز خانلری بهرۀ فراوان برد. رسالۀ دکتری او «صور خیال و دگرگونی‌های آن در شعر فارسی تا پایان قرن پنجم» بود که بعدها بارها به چاپ رسید. از او در همان جلسۀ دفاع برای تدریس در دانشکدۀ ادبیات دعوت شد. بدین ترتیب به عنوان استادیار ادبیات فارسی در دانشگاه تهران استخدام شد. رویدادی که جنبه‌ای مهم از شخصیت علمی او در مقام استاد دانشگاه، پژوهشگر و متخصص دانشگاهی را رقم زد.

استاد شفیعی کدکنی در ۱۳۴۹ش ازدواج کرد که حاصل آن سه فرزند است. در همین سال همکاری خود را نیز با دانشسرای عالی آغاز کرد. در۱۳۵۲ش به همکاری با فرهنگستان ادب و هنر پرداخت. در ۱۳۵۳ش به درجۀ دانشیاری ارتقا پیدا کرد و برای فرصتی مطالعاتی به انگلستان رفت و در دانشگاه آکسفورد به تدریس ادبیات فارسی پرداخت. در۱۳۵۴ش به آمریکا سفر کرد و به تدریس در دانشگاههای پرینستون، نیویورک و پنسیلوانیا پرداخت و در ۱۳۵۶ش به ایران بازگشت. همزمان با تدریس در دانشگاه تهران به همکاری با دانشگاه ملی (به مدت یک ترم در ۱۳۵۷ش) و دانشگاه تربیت معلم (۱۳۵۸ _ ۱۳۷۵ش) پرداخت. در ۱۳۷۰ش به درجۀ استادی ارتقا یافت. در خلال سالهای تدریس، سفرهایی مطالعاتی به دانشگاههای آمریکا و ژاپن رفت. این استاد برجسته با وجود دعوتهای مکرر از سوی معتبرترین دانشگاهها به تدریس در دانشگاه تهران بسنده کرده است و در۱۳۹۶ش به عنوان استاد ممتاز این دانشگاه انتخاب شد.

شاعری جنبه‌ای دیگر از اوست. در اشعارش صلابت شعر قدما و رهایی شعر نیمایی هر دو به‌ نحوی غریب درهم آمیخته‌اند. او در مقام استاد دانشگاه نخستین کسی است که علاوه بر‌ تدریس شعر قدما به تدریس شعر نیمایی هم پرداخت. نقد ادبی، خاصه در شعر از دیگر تتبعات اوست.

آثارش تجلی‌ وجوه گوناگون شخصیت علمی اوست. از آن جمله‌اند: صور خیال در شعر فارسی (نقد شعر)؛ آیینه‌ای برای صداها (مجموعه شعر)؛ موسیقی شعر (نقد شعر)؛ شاعر آینه‌ها (بررسی سبک هندی و شعر بیدل)؛ در کوچه باغهای نشابور (مجموعه شعر)؛ گزیدۀ مقالات شمس (دربارۀ شاعران(؛ تازیانه‌های سلوک (بررسی شعر سنایی غزنوی)؛ اسرار ‌التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید (تصحیح)؛ ابومسلم خراسانی (ترجمه)؛ آفرینش و تاریخ (ترجمه)؛ تاریخ نیشابور (تصحیح)؛ تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا (ترجمه)؛ تذکرة الاولیاء (تصحیح) و فراوان آثار و مقالات پژوهشی دیگر.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

توصیف کتابخانۀ اهدایی دکتر شفیعی ‌کدکنی به‌ قلم خانم دکتر معصومه امیرخانلو عیناً نقل می‌گردد:

«مجموعه کتب استاد شفیعی کدکنی که در اردیبهشت‍‍‌‌‌‌ ماه ۱۳۹۰ به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا شده است از ارزشمندترین مجموعه‌های اهدایی به کتابخانۀ ‌این مرکز است که مشتمل بر ۱۱۱۹۱ جلد کتاب فارسی، عربی و لاتین است. از این شمار ۶۰جلد کتاب چاپ سنگی است. علاوه بر این، شمارگان فراوانی از مجلات فارسی و عربی نیز ضمیمۀ مجموعه است که شمار آنها قریب به ۳۴۳عنوان می‌رسد. در کنار اینها ۱۰۲ جلد پایان‌نامه‌های دانشگاهی مقاطع مختلف که عمدتاً مربوط به دانشگاه تهران است نیز باید بر آنها افزوده گردد. بدین ترتیب آمار این مجموعه به ۱۱۲۹۳ جلد کتاب (شامل کتابها،پایان‌نامه‌ها و کتابهای چاپ سنگی) و ۳۴۳ عنوان مجله می‍رسد. مجموعۀ استاد شفیعی کدکنی حاوی اسناد، مدارک و نامه‌های ارزشمندی است که از سوی ایرانشناسان داخلی و خارجی خطاب به ایشان نگاشته شده است؛ نامه‌هایی از استاد ایرج افشار، دکتر غلامحسین یوسفی، دکتر عبدالحسین زرین‌کوب، دکتر احمد مهدوی دامغانی و ...

از جمله نکات حائز اهمیت در کتابخانۀ استاد شفیعی کدکنی می‍توان به جامعیت منابع و مآخذ در زمینه‌هایی چون «شعر فرنگی» اشاره کرد. شاید بتوان گفت به لحاظ جامعیت و اشتمال بر منابع مربوط به شناخت ادبیات مغرب‌زمین و بخصوص شعر فرنگی، هیچ مجموعه‍‍ای از مجموعه‍‍های موجود در مرکز از این ویژگی برخوردار نباشند.

از دیگر موارد مهم و بسیار درخور اعتنا یادداشتهایی است که استاد شفیعی کدکنی در حواشی کتابها قلمی کرده‌اند، حال آنکه بسیاری از این یادداشتها هنوز به چاپ نرسیده است. امید است با سر و سامان دادن به این یادداشتها بخش مهمی از پژوهشهای ادبی و تاریخی استاد شفیعی کدکنی از سوی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی با اهتمام ویژه‌ای که به این امر دارد در دسترس همگان قرار گیرد».

مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی از توجهات خاص آقای دکتر پارسی‌نژاد و بهرام افشار و نیز زحمات فو‌ق‌العادۀ سرکار خانم دکتر معصومه امیرخانلو در ساماندهی کتابخانۀ استاد شفیعی‌ کدکنی سپاسگزاری می‌کند. این مجموعه به نام دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی و به صورت جداگانه نگهداری می شود.