منوچهر ستوده در ۱۲۹۲ش در تهران متولد شد. پدرش خلیل ستوده اصالتاً اهل مازندران بود اما در تهران به دنیا آمده بود. خلیل ستوده آموزگار، مدیر مدرسه و اهل شعر و ادب بود و بدین ترتیب منوچهر ستوده از کودکی و در محیط خانواده با ادب و فرهنگ آشنا شد. تحصیلات ابتدایی را در ۱۳۰۶ش و تحصیلات متوسطه را در ۱۳۱۲ش در تهران به پایان برد. در کنار تحصیل در کالج آمریکایی به کار در آنجا نیز مشغول شد و مدتی در کتابخانۀ کالج کار کرد و با برگه‌نویسی، اصول یادداشت‌برداری، ادارۀ کتابخانه و منابع انگلیسی آشنا شد.

در ۱۳۱۳ش تحصیل در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی را در دانشسرای عالی آغاز کرد و نزد استادانی همچون بدیع‌الزمان فروزانفر ادامۀ تحصیل داد. پس از گذراندن دورۀ زبان و ادبیات فارسی موفق به اخذ مدرک لیسانس گردید. پس از پایان خدمت نظام و بعد از چند کار متفاوت وارد وزارت فرهنگ گردید و دبیر شد. دکتر ستوده در کنار تدریس زبان انگلیسی و فارسی به پژوهش و تحقیق دربارۀ برخی مباحث جغرافیایی و فرهنگ گیلان نیز می‌پرداخت. در فاصلۀ سالهای ۱۳۲۳-۱۳۲۴ش دورۀ دکتری زبان فارسی را گذراند و در ۱۳۲۹ش و پس از چهار سال بررسی و مطالعۀ میدانی از رسالۀ خود با عنوان «قلاع اسماعیلیه در رشته کوههای البرز» زیر نظر بدیع‌الزمان فروزانفر دفاع کرد. در این دوران، دوره‌های آموزشی و سفرهای پژوهشی بسیاری را در خارج از ایران گذراند. در خلال سفرهای پژوهشی خود، مقالات ارزشمندی را نیز به چاپ رسانید.

دوستی دکتر ستوده با ایرج افشار نیز از همین ایام آغاز شد. فعالیت مطبوعاتی وی به۱۳۳۲ش برمی‌گردد و همراه با ایرج افشار، محمدتقی دانش‌پژوه، عباس زریاب خویی و مصطفی مقربی نشریۀ فرهنگ ایران ‌زمین را بنیاد نهادند. ستوده در ۱۳۳۵ش از وزارت فرهنگ به دانشگاه تهران منتقل شد و به کار تمام‌وقت فهرست‌نویسی کتاب در کتابخانۀ دانشگاه پرداخت. به پیشنهاد بدیع‌الزمان فروزانفر در ۱۳۳۷ش به دانشکدۀ الهیات منتقل شد و تدریس مبحث جغرافیای تاریخی به او سپرده شد. این مبحث پیش از او در دانشگاههای ایران تدریس نشده بود و سابقه‌ای نداشت. از مهرماه همان سال تدریس در دانشگاه را آغاز کرد که تا زمان بازنشستگی‌اش در ۱۳۵۷ش ادامه داشت. همچنین چندی به تدریس در مرکز تحقیق و مطالعۀ تمدن و فرهنگ ایران وابسته به دانشگاه تهران پرداخت. مدتی نیز مدیریت این مرکز را به عهده گرفت. در ۱۳۴۸ش و پس از درگذشت استاد فروزانفر از دانشکدۀ الهیات به دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران منتقل و عضو گروه تاریخ این دانشکده شد. در ۱۳۴۱، ۱۳۴۸ و ۱۳۵۴ش به ترتیب به مراتب استادیاری، دانشیاری و استادی دست یافت. او از جمله استادانی بود که به دانشجویان خارجی و نیز کارکنان سفارتهای خارجی در ایران زبان فارسی آموخت. از ۱۳۸۴ش عضو شورای عالی علمی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی نیز بود. مقالات «آب‌انبار»، «آبیاری در گیلان و مازندران و گرگان»، «آستارا»، «کردهای رشته جبال البرز» (که ضمن طرح کردشناسی توسط بخش پژوهشهای کردی مورد استفاده قرار گرفته است) و «ارگ ـ در دورۀ اسلامی» را برای مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی تألیف کرده است.

به نظر استاد ایرج افشار، ستوده مرد سفر بود، سفر بی‌آرایه و پیرایه. هرچه می‌دید و می‌شنید در حافظه نگه می‌داشت و به موقع از آن بهره می‌برد. او به هر جا سفر می‌کرد به ثبت و ضبط آثار تاریخی آن مکان و اسناد و مدارک تاریخی که در خانواده‌ها نگهداری می‌شد می‌پرداخت.

نتیجۀ این سفرها و زندگی پربار تألیفات بی‌مانندی است که در زمینه‌های جغرافیای تاریخی، آثار تاریخی ایران فرهنگی، آداب و رسوم محلی، ادبیات، تاریخ، داروشناسی، زبان فارسی، زبانها و گویشهای محلی، سفرنامه، فرهنگ‌نامه، کشاورزی و چندین زمینۀ دیگر ... می‌باشد. از آثار بزرگ او می‌توان به کتاب گرانقدر از آستارا تا استارباد؛ آثار تاریخی ورارود و خوارزم؛ فرهنگ گیلکی؛ جغرافیای تاریخی شمیران؛ اسناد خاندان خلعتبری؛ قلاع اسماعیلیه؛ استوناوند و... اشاره کرد. کتاب از آستارا تا استارباد را باید یکی از مهم‌ترین آثار وی دانست که در ده جلد انتشار یافت و حاصل بیست و اندی سال بررسی و تلاش اوست.

استاد محمدرضا شفیعی کدکنی معتقد است که در قرن ما هیچ‌کس در حوزۀ جغرافیای تاریخی ایران بزرگ به تنهایی به اندازۀ دکتر منوچهر ستوده کار بزرگ و ماندنی انجام نداده است.

سرانجام حاصل عمر پربار او ۶۳ عنوان کتاب در۱۰۳ مجلد در ۲۶۵۰۰ صفحه و ۲۷۸ مقاله، اشاره و نکته در ۲۰۳۱ صفحه می‌باشد.

دکتر ستوده در فروردین‌ماه ۱۳۹۵ در ۱۰۳سالگی بر اثر عارضۀ ریوی دار فانی را وداع گفت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

دکتر منوچهر ستوده در بهمن‌ماه ۱۳۸۱ کتابخانه، اسناد و عکسهای خود را به کتابخانۀ مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا کرد. این مجموعه به صورت مستقل در سالن مجموعه‌های اهدایی شمارۀ ۱ در کنار گنجینۀ پژوهشی شادروان ایرج افشار قرار گرفت. مجموعۀ دکتر ستوده دارای ۲۵۴۷ مجلد کتاب و ۱۷۰عنوان مجله و روزنامۀ قدیمی است. اسناد، مدارک و عکسهایی از آثار تاریخی از دیگر مواد ارزندۀ این مجموعه است.

بیشترین مواد، مرتبط با مباحث ایرانشناسی، جغرافیا، تاریخ و ادبیات است. برابر آیین‌نامۀ مجموعه‌های اهدایی به مرکز دائرة‌المعارف، کلیۀ کتابها و مجله‌های گنجینه به مهر «بخشش منوچهر ستوده» ممهور شده است. مجلات به صورت الفبایی و کتابها بر اساس نظام طبقه‌بندی کتابخانه فهرست‌نویسی شده‌اند. در میان نشریات برخی روزنامه‌های قدیمی همچون ستاره ایران، ارشاد، اچپق سوز، شفق سرخ، حبل المتین و مهر ایران به چشم می‌خورد. از آثار خطی ارزندۀ این مجموعه، دفتر یادداشت روزانۀ دکتر منوچهر ستوده است که بخشی از آن به همت آقای مصطفی نوری تحت عنوان ره‌آورد ستوده در ۱۳۹۰ش به چاپ رسید. از میان یادداشتهای چاپ‌نشدۀ استاد، نامنامۀ ایلات و عشایر در ۲ جلد به همت خانم خورشید مومنی در۱۳۸۵ش و کتاب جغرافیای تاریخی رودبار کرج، شامل نواحی لورا و شهرستانک، به اهتمام آقای عنایت‌الله مجیدی در ۱۳۹۷ش از سوی انتشارات مرکز به چاپ رسید.

او همچنین کلیۀ مدارک تحصیلی، تقدیرنامه‌ها، میز و صندلی شخصی، فیش‌دانی قدیمی و کامپیوتر و متعلقات آن را نیز به ضمیمۀ کتابخانۀ خود به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا نموده است.

از دیگر مواد این مجموعۀ گرانقدر نامه‌ها، اسناد، فرامین، مقالات، فیشها و یادداشتهای چاپ‌نشده است که تدوین و تنظیم شده است. بخش اول شامل اسناد تحقیقات شاگردان سابق استاد است که به مباحث تاریخ و جغرافیا مربوط می‌شود. بخش دوم شامل مدارک، نامه‌ها و کارت پستالهای ایشان است. تمامی نامه‌ها، اوراق دانشگاهی و قراردادها در گنجینۀ وی نگهداری می‌شود.

بخش سوم شامل عکسهایی از مناظر و آثار تاریخی و شخصیتهای علمی است که خود گنجینه‌ای بسیار ارزشمند به شمار می‌آید. در این بخش علاوه بر عکس اشخاص مختلف از جمله ایرج افشار و عکسهای شخصی دکتر ستوده، عکسهای بی‌نظیر و کم‌مانندی از مناطق مختلف ایران از جمله سیستان و بلوچستان، گیلان، مازندران، یزد و ... به چشم می‌خورد.