عبدالحسین زرین‌کوب در اسفندماه ۱۳۰۱ در بروجرد دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خویش و تحصیلات متوسطه را در تهران به پایان رسانید و در میان دانش‌آموزان رشتۀ ادبی سراسر کشور رتبۀ دوم را به دست آورد. پس از آن در امتحان ورودی دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران رتبۀ اول را کسب کرد اما به الزام پدر تهران را ترک گفته و در خرم‌آباد و بروجرد به تدریس پرداخت. پس از چندی برای ادامۀ تحصیل به تهران بازگشت و در این شهر ماندگار شد.

پس از به دست آوردن رتبۀ اول در امتحان ورودی دانشکدۀ علوم معقول و منقول و دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، رشتۀ ادبیات فارسی دانشگاه تهران را برگزید. در ۱۳۲۷ش با رتبۀ اول در مقطع لیسانس فارغ‌التحصیل شد. از ۱۳۲۸ش تحصیل در مقطع دکتری ادبیات فارسی دانشگاه تهران را آغاز نمود و در ۱۳۳۴ش از رسالۀ دکتری خود با عنوان «نقد الشّعر، تاریخ و اصول آن» به راهنمایی بدیع‌الزمان فروزانفر دفاع کرد. در طول تحصیل از محضر اساتیدی چون بدیع‌الزمان فروزانفر، احمد بهمنیار، عباس اقبال آشتیانی، عبدالعظیم قریب، جلال‌الدین همایی، علی‌اصغر حکمت، سعید نفیسی و ابراهیم پورداود بهره جست. استاد ایرج افشار، خانلری را نخستین کسی دانسته‌ است که قابلیت ادبی زرین‌کوب را نمایان ساخت و معتقد است، دکتر زرین‌کوب در دورۀ دکتری هم بیش از هرکس از فروزانفر آموخت. در همین ایام با بانویی دانشمند، قمر آریان، پیمان همسری بست.

از ۱۳۳۵ش به ‌عنوان دانشیار در دانشکدۀ علوم معقول و منقول آغاز به کار کرد و پس از دریافت رتبۀ استادی دانشگاه تهران در ۱۳۳۹ش چندی نیز در دانشسرای عالی تهران،‌ دانشکدۀ هنرهای دراماتیک و دورۀ دکتری ادبیات فارسی دانشگاه تهران به‌ تدریس پرداخت.

با بنگاه ترجمه و نشر کتاب نیز همکاری داشت و مدتی مدیریت امور آن را پذیرفت. همچنین با کتابخانۀ مجلس سنا و در مؤسسۀ فرانکلین در تدوین فرهنگ فارسی با مجتبی مینوی همکاری داشت. مدتی هم مشاور زبان فارسی رادیو بود. در سالهای ۱۳۴۷-۱۳۴۹ش استاد میهمان در دانشگاههای کالیفرنیا و پرینستون بود و به تدریس تاریخ ایران و تاریخ تصوف ‌پرداخت. پس از بازگشت به ایران به دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران انتقال یافت و در دو گروه «ادبیات فارسی» و «تاریخ» دانشگاه تهران به همکاری پرداخت. در فاصلۀ سالهای ۱۳۵۴-۱۳۵۵ش در مؤسسۀ روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه یک دورۀ کامل تاریخ ایران را تدریس می‌کرد، سپس در فاصلۀ سالهای ۱۳۵۵-۱۳۵۶ش مدیریت گروه ادبیات فارسی دانشگاه تهران را به عهده گرفت و در این مدت برنامۀ جدیدی برای گروه ادبیات تنظیم شد. پس از کناره‌گیری از مدیریت گروه در سالهای ۱۳۶۰-۱۳۶۲ش در فرانسه به سر برد که حاصل آن تحقیقات و تتبعات دقیق در باب آثار مولوی است. در ۱۳۶۸ش به عنوان نمایندۀ ایران در جلسات یونسکو در پاریس دربارۀ طرح تألیف مجموعۀ تاریخ تمدنهای آسیای مرکزی شرکت کرد. همچنین عضو انجمن فلسفه و علوم انسانی، شورای مشاوران کتابخانۀ ملی و عضو هیئت امنای فرهنگسرای فردوسی بود. همکاری او با مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی از ۱۳۷۴ش آغاز و تا پایان عمر ایشان ادامه یافت. او علاوه بر عضویت در شورای عالی علمی، مدیریت بخش ادبیات را نیز با همکاری همسر خود، خانم دکتر قمر آریان، بر عهده داشت. مقالات «اسلام و ادبیات فارسی» و «اسلام ـ تصوف و عرفان» در دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی به قلم اوست.

مقالات او در مجلات تمدن، جهان نو، دانشنامه، سخن، پشوتن، راهنمای کتاب و یغما به چاپ می‌رسید. ایرج افشار مجلۀ جهان نو را نخستین تریبون عمومی برای نشر نوشته‌های ادبی زرین‌کوب می‌داند. همچنین در انتشار مجله‌های علمی همچون مهر، راهنمای کتاب و فرهنگ ایران ‌زمین به استاد ایرج افشار یاری رسانید.

موضوع اساسی تحقیقات او تاریخ ایران، تاریخ فرهنگ و ادب اسلامی، تصوف و عرفان است. از او آثار ارزشمندی در همین حوزه‌ها به جای مانده که برخی از آنها تاکنون به زبانهای دیگر ترجمه شده است و از آثار ماندگار ادبیات معاصر ایران به شمار می‌روند. نخستین کتاب او فلسفۀ شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران نام دارد که پیش از ورود به دانشگاه در ۱۳۲۳ش در بروجرد به چاپ رسانید. آخرین اثر وی نیز صدای بال سیمرغ است که در ماههای پایانی عمر خود به انجام رساند. از دیگر آثار او می‌توان به دو قرن سکوت؛ تاریخ ایران بعد از اسلام؛ بامداد اسلام؛ کارنامۀ اسلام؛ تاریخ در ترازو؛ تاریخ مردم ایران؛ نقد ادبی؛ با کاروان حلّه؛ شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب؛ ارزش میراث صوفیه؛ جستجو در تصوف ایران؛ سرّ نی؛ بحر در کوزه؛ پلّه پلّه تا ملاقات خدا؛ از کوچۀ رندان و فرار از مدرسه اشاره کرد.

حاصل بخشی از کوششهای علمی او بیش از ۳۵۰ عنوان مقاله است که خود برخی از آنها را در چند مجموعه مقاله گردآوری کرد: یادداشتها و اندیشه‌ها؛ نه شرقی، نه غربی، انسانی؛ با کاروان اندیشه و.... کتابشناسی کتابها و مقالات او به همت عنایت‌الله مجیدی به چاپ رسیده است. ترجمه و نگارش مقالاتی برای دائرة‌المعارف اسلام، دایرة‌المعارف فارسی (مصاحب)، دانشنامه ایرانیکا و دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی نیز از دیگر فعالیتهای وی بود. بخش نخست از جلد چهارم تاریخ ایران کمبریج نیز از تألیفات اوست.

دکتر عبدالحسین زرین‌کوب پس از تحمل یک دوره بیماری در۲۴ شهریور ۱۳۷۸ در تهران درگذشت و در بهشت ‌زهرا به خاک سپرده شد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

قسمتی از وصیت‌نامۀ دکتر عبدالحسین زرین‌کوب

«حاصل عمر هفتاد و شش سالۀ من درین مُلک، یک کتابخانۀ شخصی است، با همین مجموعۀ پنجاه شصت جلد تألیف. این را هم به ملّت ایران تقدیم می‌کنم، کتابخانه را به دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی... هدیه می‌کنم. چیز ارزندۀ دیگری که قابل تقدیم به ایران و فرهنگ ایران باشد، ندارم و امیدوارم این هدیۀ ناقابل را از من بپذیرند.

کتابخانه‌ام بعد از من به دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی هدیه می‌شود تا پژوهندگان و دانشوران کشور بدون هیچگونه رنج و مؤونتی به آنها دسترسی یابند. عبدالحسین زرین‌کوب»

بنابر وصیت دکتر عبدالحسین زرین‌کوب، کتابخانۀ اختصاصی ایشان در چهاردهم آذر ۱۳۷۸ به مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی اهدا شد.

این کتابخانه در سالن مجموعه‌های اهدایی شماره ۱ مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی نگهداری می‌شود و روزانه مورد مراجعۀ طالبان و پژوهشگران داخلی و خارجی است. این مجموعه مشتمل است بر ۶۳۱۴ جلد کتاب چاپی (به زبانهای فارسی، عربی و زبانهای غربی)، ۲۸۵ عنوان مجله و یادداشتهای چاپ‌نشدۀ دکتر زرین‌کوب. صندلی و میز کار استاد به همراه تقدیرنامه‌ها و تابلوها نیز بخش دیگر این مجموعه را تشکیل می‌دهد.

بخش اصلی این گنجینه شامل کتابهای چاپی است که مطابق نظام طبقه‌بندی کتابخانۀ مرکز فهرست‌نویسی شده است. همگی کتابها ممهور به مهر اهدایی دکتر عبدالحسین زرین‌کوب است. مجله‌ها نیز به صورت الفبایی تنظیم و مرتب شده است. مواد اصلی مجموعه شامل کتابهایی در زمینه‌های ادبیات، نقد ادبی، تاریخ ایران و اسلام، فلسفه اسلامی، تصوف، تفاسیر قرآن، کلام و فرق اسلامی و عرفان و ... است.

از دیگر اجزای ارزشمند این مجموعه، یادداشتهای چاپ‌نشدۀ دکتر زرین‌کوب است که توسط دکتر روزبه زرین‌کوب، برادرزادۀ ایشان، تنظیم شده و در حال آماده‌سازی برای چاپ است. به گفتۀ دکتر روزبه زرین‌کوب چاپ دو عنوان کتاب از مجموع نوشته‌های موجود در کتابخانۀ استاد پیش‌بینی شده است: یکی، تعدادی از مقالات، سخنرانیها، شعرها و برخی نوشته‌های دیگر استاد که پیش‌تر چاپ نشده‌اند و یا به سختی در دسترس است با نام‌ ـ انسان و فرهنگ ـ که در دست تایپ و صفحه‌آرایی است و دیگری، کتاب تاریخ ایران در عهد اسلامی در چهار مجلد.

مزیت دیگر اینکه بسیاری از کتابهای مجموعۀ حاضر دارای حواشی و نوشته‌های سودمند دکتر زرین‌کوب است که جا به جا به چشم می‌خورد.

در میان کتابهای اختصاصی دکتر زرین‌کوب، برخی اهدایی نویسندگان آنها به همراه یادداشتی بر صفحۀ نخست کتاب است. از جملۀ آنها می‌توان به یادداشتهای باستانی پاریزی، شفیعی کدکنی، محمد بهمن‌بیگی، فریدون مشیری و سیمین بهبهانی اشاره کرد که نقل آنها خالی از لطف نیست.