فتح‌الله مجتبایی در ۱۳۰۶ش در تهران دیده به جهان گشود. اصل خاندان وی از تفرش است. پدر و اجدادش از مستوفیان و عرفای مشهور بودند. تحصیلات مقدماتی را نزد مادر و برخی از علوم قدیم را در فراهان آموخت. دورۀ دبیرستان را در اراک گذراند و برای ادامۀ تحصیل به تهران آمد و در مدرسۀ دارالفنون ثبت نام کرد. این دوره با موفقیت پایان یافت و در کنکور دانشکدۀ ادبیات و دانشسرای عالی در سراسر ایران نفر اول شد.

از دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی درجۀ لیسانس گرفت و از ۱۳۳۲ش در دبیرستانهای اراک، تهران و دانشسرای عالی به تدریس زبانهای خارجی و ادبیات اشتغال داشت. در همین دوران با مجلۀ سخن و مؤسسۀ فرانکلین همکاری می‌کرد. پس از آن طبق طرح و برنامه‌ای که از طرف مؤسسۀ فرانکلین مرکزی در نیویورک و دانشگاه کلمبیا ترتیب و تنظیم یافته بود، برای مطالعه در روشهای جدید تألیف کتابهای درسی در رشته‌های مختلف و قواعد ویراستاری متون درسی عازم ایالات متحده آمریکا شد. در ۱۳۳۹ش پس از یک دوره تحقیق و پژوهش به کشور بازگشت و در مؤسسۀ فرانکلین به گروه مؤلفان کتابهای درسی پیوست.

در همین دوران تحقیق و پژوهش دربارۀ اندیشه، فرهنگ و عرفان هندى را آغاز كرد و به ‌عنوان وابستۀ فرهنگى ایران در هند و پاكستان و مدیر خانه‌های فرهنگی ایران در لاهور منصوب شد. سپس از سوی مرکز مطالعات در ادیان جهان در دانشگاه هاروارد از او برای تحصیل و تحقیق در تاریخ ادیان جهان و همچنین تدریس ادبیات و متون عرفانی فارسی دعوت به عمل آمد. بدین ترتیب در ۱۳۴۴ش به آمریکا رفت و دورۀ تحقیقات تطبیقی ادیان را در بخشها و دانشکده‌های مختلف دانشگاه گذراند و وارد دورۀ دکتری ادیان و فلسفه‌های شرق شد. پس از چندی توانست از رسالۀ دکتری خود با موضوع توحید وجودی یوگاواسیشته (جوگ باسشت در عرف مسلمانان هند) دفاع کند.

مجتبایی پس از بازگشت به ایران یک سال در دانشکدۀ ادبیات در بخش فلسفه تدریس می‌کرد تا اینکه به پیشنهاد و دعوت دانشکدۀ الهیات به این دانشکده منتقل شد و در گروه ادیان و عرفان به تدریس پرداخت. سپس به عنوان رایزن فرهنگی ایران در هند انتخاب شد. اما پس از چند سال به ایران بازگشت و دوباره در گروه ادیان و عرفان به تدریس مشغول شد و سالها مدیریت این گروه را بر عهده داشت.

او علاوه بر دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران در دورۀ دکتری دانشگاه آزاد اسلامی هم به تدریس پرداخت. همچنین مدتی با بنیاد دانشنامۀ جهان اسلام همکاری داشت.

فتح‌الله مجتبایی از ۱۳۶۴ تا ۱۳۸۲ش مدیر گروه ملل و نحل و عرفان و ادبیات (اکنون ادیان و عرفان) مرکز دائرة‌المعارف‌ بزرگ اسلامی و از ۱۳۸۲ش تاکنون مشاور عالی همان بخش است. افزون بر این، این استاد برجسته از ۱۳۶۴ش تاکنون عضو شورای عالی علمی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ ‌اسلامی می‌باشد. وی عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز ‌هست.

دکتر مجتبایی نزدیک به ۲۰۰ عنوان کتاب، مقاله، شعر و نقد کتاب به صورت تألیف، ترجمه و تصحیح به زبانهای فارسی و انگلیسی دارد. شعر جدید فارسی (ترجمه)؛ شرح شکن زلف، بر حواشی دیوان حافظ؛ منتخب جوگ باسشت؛ شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان؛ نحو هندی و نحو عربی و بهترین اشعار رابرت فراست (ترجمه) از آثار اوست.

او دارای ۳۱۶ مقالۀ تألیفی و ویرایشی در دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی است. از جمله شاخص‌ترین مقالات او در دائرة‌المعارف مقالات «ابلیس در ادبیات و عرفان»، «اسلام در شبه‌قارۀ هند»، «آذرکیوان» و «ذوالقرنین» است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

دکتر فتح‌الله مجتبایی در آبان‌ماه ۱۳۹۶ کتابخانۀ خویش را به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا کرد. تاکنون ۳۸۰۰ مجلد از آن به مرکز انتقال یافته است که به نام ایشان و به صورت جداگانه نگهداری می‌شود.

این مجموعه عمدتاً در موضوع زبان، ادبیات و ادیان و مذاهب مشرق‌زمین است. نسخه‌های چاپ سنگی قدیمی چاپ ایران و هند، شمار زیادی فهرست کتابخانه‌های خارج از ایران به‌ویژه هند و پاکستان و اروپا که استاد موقع بازگشت از شبه‌قاره با خود به ایران آورده بود و شمار زیادی کتابهای مختلف مربوط به تاریخ، فرهنگ و همچنین ادبیات ایران پیش از اسلام و پس از اسلام از منابع موجود در این مجموعۀ اهدایی است.