سلطانعلی شیخ‌الاسلامی که به نام سلطانی شناخته می‌شد، در ۱۲۸۵ش در بهبهان دیده به جهان گشود. خاندان پدریش از اوان حکومت صفویه شیخ‌الاسلام بهبهان بودند و اهل علم و بر مسند قضا. از طرف مادری فرزند کلانتران بهبهان بود و نیاکانشان در منطقۀ وسیعی اقتدار داشتند.

سلطانی نزد پدر به یادگیری علوم پرداخت. تحصیلات خود را ابتدا در بهبهان و سپس در شیراز و سرانجام در تهران گذراند. پس از آن مجذوب سیاست و مسائل اجتماعی شد. چندین دوره نمایندۀ مجلس بود و جایگاهی در سیاست داشت، اما عملاً بیشتر توان خود را صرف تحقیق، پژوهش و جمع‌آوری نسخه‌های خطی و کتابهای ارزشمند می‌کرد.

به‌ طور منظم جلسات ادبی، علمی و فرهنگی در منزل خود برگزار می‌کرد و تجمع اهل ادب و فرهنگ در منزل او مداوم و تقریباً هرروزه برقرار بود. محمد پروین گنابادی، ابوالحسن صبا، محمد معین، پرویز ناتل خانلری، ملک‌الشعرای بهار، صادق گوهرین و علی‌اصغر حکمت از شرکت‌کنندگان این نشستها بودند.

سلطانی دولتمردی مسئول و دلسوز و مورخی آگاه بود. احمد اقتداری او را دانشمند کم‌نظیر تاریخ و فلسفۀ تاریخی قیامهای مذهبی سده‌های نخستین اسلام مانند قیام قرمطیان و زنگیان و نحوۀ تفکر و اقدامات و انقلابات و نتایج آن حوادث دانسته‌ است.

او محققی ژرف‌اندیش در علم تاریخ، جغرافیا، لغت‌ و نسخه‌شناسی بود. در کار تحقیق و تطبیق متون قدیم احاطه داشت و مقالات بسیاری دربارۀ جنبه‌های مختلف تاریخ و فرهنگ ایران و نیز اسلام در ایران، تاریخ موسیقی، موسیقی‌شناسان و خلیج فارس تألیف کرد. خصوصاً در جغرافیای تاریخی خوزستان، آشنایی با تاریخ، آداب و رسوم و سنن آن خطه و در شناخت پیشینۀ ایلات و عشایر و طوایف فارس و خوزستان از زمرۀ نوادر بود. «مبحث لغوی، برای جلب توجه فرهنگستان»، «سه هزار لغت فارسی در عربی»، «عوامل انقراض سلسلۀ صفویه»، «عشایر ایران»، «عواقب خیانت به وطن» و «تاریخ آبیاری در ایران باستان» از جمله مقالات ارزشمند وی است.

از نخستین کارهای وی تصحیح ترجمۀ رشید یاسمی از کتاب ایران در زمان ساسانیان اثر کریستین‌سن بود که به درخواست میرزا علی‌اصغر حکمت، وزیر فرهنگ وقت، انجام گرفت. بازشناسی و معرفی بزرگان علم در خوزستان در نوشته‌های او دیده می‌شود، نظیر معرفی دو شخصیت مهم عالم موسیقی ایران و عرب، ابراهیم و اسحاق موصلی که در اصل ارّجانی (بهبهانی) بودند و تکمله‌ای که بر کتاب الاغانی نوشته است. یکی دیگر از خدمات برجستۀ او در تصحیح و تطبیق متون، تصحیح فرمان تاریخی خواجه نظام‌الدین توسی است. همچنین در تصحیح مقدمۀ ابن‌خلدون با مرحوم استاد پروین گنابادی همکاری نزدیک داشت.

تعمق در آثار عرفا از حواشی او بر کتاب ریاض ‌العارفین اثر رضاقلی‌خان هدایت مشهود است. ذکر زنان عارف و شاعر که از قلم هدایت افتاده و در تصحیحات سلطانی به آنها اشاره شده نیز خود حائز اهمیت است.

اهتمام به‌ تأمین کادر آموزشی مدارس بهبهان و فراهم نمودن کتاب برای کتابخانۀ آن شهر و همچنین از میان برداشتن مشکلات دانش‌آموزان خوزستانی مقیم مرکز و دیگر تلاشهای فرهنگی او در مجلس برای زنده نگه داشتن فرهنگ، زبان و خط فارسی از دیگر اقدامات اوست.

سلطانعلی سلطانی در بهار ۱۳۵۱ش در سن ۶۶ سالگی چشم از جهان فروبست.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

کتابخانۀ ارزشمند شادروان سلطانعلی سلطانی نخستین مجموعه و گنجینه به معنای واقعی کلمه بود که در چهارم خردادماه ۱۳۶۸ از سوی بازماندگان استاد به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا شد و در محلی مخصوص و به نام این خاندان نگهداری می‌شود. کتابهای این گنجینه شامل موضوعات متنوع است که در میان مجموعه‌های اهدایی از نظر کمیت و کیفیت کم‌‌مانند است.

بسیاری از کتابشناسان، آوازۀ ارزش این گنجینۀ نفیس را شنیده و کسانی سابقاً برخی از نسخه‌های آن را دیده بودند. از آن جمله مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه بود که چندین بار از این کتابخانه دیدن کرد و همواره بر ارزش آن تأکید می‌ورزید و بر ضرورت نگهداری، معرفی و استفاده از آن پای می‌فشرد. فرزندان و همسر مرحوم سلطانی سالیان دراز گنجینۀ نفیس آن بزرگوار را از پراکندگی محفوظ داشتند و سرانجام با واگذاری آن به مؤسسه‌ای فرهنگی موافقت کردند. تصمیم‌گیری در این خصوص به دکتر علیرضا شیخ‌الاسلامی، استاد کرسی مطالعات ایرانشناسی دانشگاه آکسفورد و فرزند نام‌برده، واگذار شد. ایشان پس از مشاوره‌های متعدد به این نتیجه رسیدند که این گنجینه را به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا کنند.

گنجینۀ اهدایی سلطانی مجموعه‌ای کامل و مهم در زمینه‌های تاریخ، جغرافیا، ریاضیات، علوم قدیمه و موسیقی است. کتابخانۀ مرحوم سلطانی شامل ۳۶۷۴ مجلد کتاب چاپی (فهرست نسخه‌های خطی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۳۸۵/۱)، ۵۷ عنوان روزنامه و مجلۀ قدیمی و نایاب (همان، ۴۰۶/۱-۴۰۷) و ۵۳۷ مجموعۀ خطی در ۱۲۵۰ عنوان کتاب و رسالۀ کوچک و بزرگ است. همۀ نسخه‌ها ارزشمندند و به‌ویژه چند نسخۀ کهن منحصربه‌فرد نیز در میان آنها دیده می‌شود. روزنامه و مجله‌های قدیمی هم از جمله ذخایر ارزشمند این مجموعه است.

بخشی از یادداشت استاد احمد منزوی در خصوص این مجموعه عیناً نقل می‌شود:

«سلطانی بسیار کتاب‌دوست، نیز کتابشناس دقیقی بوده و محتویات کتابخانۀ خود را دست‌چین می‌کرده است. از این‌رو، این مجموعه نشانگر توجه وی به موضوعهای ویژه است. در مجموعۀ وی نگاشته‌های ستاره‌شناسی و کیمیا در میان رشته‌های دیگر جایگاه نخست را دارد. پس از آن نگاشته‌های گروه شیخیان و آنگاه جزوه‌هایی در جانبداری از مشروطیت و اندیشه‌های آن قرار دارد.

سلطانی در کناره و در بخشهای سفید ماندۀ نسخه‌های خطی صنعت کیمیا، آراء و نظریات خود را در باب این علم یادداشت کرده است. این امر نشان می‌دهد که وی تنها گردآورنده نبوده، بلکه کتابها را به ‌دقت می‌خوانده است و نظریات او در باب این صنعت به حدی دقیق است که گویی دریافتها و نکته‌بینیهای او نتیجۀ تجربه‌های عملی است».

در این مجموعه، نسخه‌های نفیسی از جمله تحفة البیان (با سفارشنامه‌ای بلند در آستری نسخه از مرحوم سلطانی دربارۀ اهمیت کتابها و اینکه نبایستی پراکنده و فروخته شوند)، طالع مولود، المدخل الی علم النجوم و بسیاری نسخ ارزندۀ دیگر دیده می‌شود.

کتابخانۀ مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی از هنگام دریافت این گنجینۀ نفیس وظیفۀ خود دانست که با تدوین و انتشار فهرست این مجموعه و معرفی آن به اهل فرهنگ اندکی از دین خود نسبت به آن مرد بزرگ را ادا کند. بدین ترتیب با تلاشهای شبانه‌روزی استاد احمد منزوی، فهرست ۵۳۷ مجموعۀ ‌خطی این کتابخانه به چاپ رسید. متعاقب آن مجموعه مقالات ایشان در مجلات مهر، کانون وکلا و نشریه وزارت امور خارجه و چند نشریه دیگر گردآوری شد و با عنوان بیست و هشت گفتار در باب فرهنگ و مردم ایران از سوی مرکز انتشار یافت.

اما بخش دیگری از مقالات چاپ‌نشدۀ مرحوم سلطانی به همراه صدها برگ سند و مدرک خطی به مرکز اهدا شده و کتابخانۀ مرکز بنا به توصیۀ استاد ایرج افشار به تنظیم، تدوین و انتشار آنها اقدام کرده است. مجموعۀ این اسناد و مقالات بالغ بر حدود ۶ مجلد خواهد بود. از میان آنها مجموعه مقالات خلیج فارس با عنوان خلیج فارس و خوزستان، مقاله‌ها و اسناد شیخ‌الاسلامی بهبهانی به کوشش سید علی آل‌ داود و بخشی از اسناد خاندان شیخ‌الاسلامی در دو مجلد با عنوان کهگیلویه و بویراحمد، مجموعه‌ای از اسناد و گزارش‌ها، مقاله‌ها و اسناد شیخ‌الاسلامی بهبهانی به کوشش محقق دانشمند کاوه بیات به چاپ رسیده است. بسیاری محققان داخلی و خارجی تاکنون از مجموعه نسخ خطی کهن اهدایی گنجینۀ شیخ‌الاسلامی بهره برده‌اند. افزون بر این، کتاب نسخۀ ارزشمند شمس الحساب الفخری اثر شمس‌الدین صمکانی فارسی (تألیف آغاز قرن ۸ هجری) از این مجموعه را این مرکز به صورت عکسی و با مقدمۀ استاد ایرج افشار منتشر کرده است.