فارسی کرمانشاهی

فارسی کرمانشاهی / fārsi kermānšāhi/ ، از گویشهای زبان فارسی، که مرکز اصلی رواج آن شهر کرمانشاه است.
در میان کرمانشاهیان این گویش با نام «فارسی کرماشایی»، «فارسی کرمانشایی» یا «کرماشانی» شناخته می‌شود. گویش فارسی کرمانشاهی نوشتار ویژه‌ای ندارد و با همان رسم‌الخط فارسی نگاشته می‌شود ( اطلاعات ... ).
شهر کرمانشاه در عرض جغرافیایی °34 و ´20 و ´´36 و طول °47 و ´6 و ´´11 واقع شده است («پایگاه ... »، بش‍‌ ). شمار گویشورانی که زبان مادری آنها فارسی کرمانشاهی است به‌طور دقیق مشخص نیست؛ اما براساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1390 ش جمعیت آنان را 300-500 هزار تن می‌توان برآورد کرد («درگاه ... »، بش‍‌ ). کردهای استان کرمانشاه نیز هنگام گفت‌وگو به فارسی، این گویش را به کار می‌برند. فارسی در شهر کرمانشاه سابقۀ دیرینه‌ای دارد ( اطلاعات)؛ چنان‌که یعقوبی در البلدان می‌نویسد: « ... قَرماسین مدینه جلیله القدر کثیره الأهل. أکثر أهلها العجم من الفرس و الأکراد» (ص 76)، یعنی «کرمانشاه شهری است بلندمرتبه و پرجمعیت که بیشتر ساکنان آن عجم‌اند، از پارسیان و کردها».

پیشینۀ پژوهش

علی‌اشرف درویشیان مجموعه‌ای از واژه‌های فارسی کرمانشاهی را گرد آورده، که با عنوان فرهنگ کردی کرمانشاهی در 1375 ش (در تهران) منتشر شده است. در این اثر، درویشیان به‌اشتباه از فارسی کرمانشاهی با عنوان کردی کرمانشاهی یاد کرده است. علی لیمویی نیز در 1390 ش فرهنگ واژه‌های فارسی کرمانشاهی را با عنوان واژه‌نامک گویش کرماشانی (در تهران) منتشر نموده است. در این دو واژه‌نامه، واژه‌های مختص گویش فارسی کرمانشاهی و واژه‌های فارسی معیار با تلفظ کرمانشاهی بررسی شده است. زهره بهجو در 1381 ش نیز مقاله‌ای با عنوان «فعل در فارسی کرمانشاهی» تألیف کرده است (نک‍ : مآخذ). وحید رنجبر چقاکبودی نیز در 1393 ش مقاله‌ای با عنوان «زبان‌گونه‌های اجتماعی در گویش فارسی کرمانشاهی» دربارۀ گونه‌های طبقاتی اجتماعی فارسی کرمانشاهی نوشته است (نک‍ : مآخذ).

ویژگیهای آوایی

نظام آوایی فارسی کرمانشاهی همان نظام آوایی فارسی معیار است با این تفاوت که واج‌ / v/ فارسی معیار در این گویش به / w/ تبدیل می‌شود و جایگاه تولید واجهای / k/ و / g/ عقب‌تر است و نرم‌کامی‌اند ( تحقیقات ... ). افزون‌بر همگونیهای رایج در فارسی گفتاری معیار و عامیانۀ امروزی، این فرایندهای واجی نیز در کرمانشاهی رخ می‌دهند:
واکۀ e پایانی فارسی معیار که بازماندۀ ak- فارسی میانه است در کرمانشاهی a تلفظ می‌شود: nāma «نامه»، xāna «خانه» ( اطلاعات). همخوان b هرگاه در فارسی معیار پس از a یا ā بیاید، در گویش کرمانشاهی به w تبدیل می‌شود: xāw «خواب»، kawāw «کباب» (رنجبر، 609). خوشۀ همخوانی nd پیشاواکه‌ای فارسی معیار در کرمانشاهی به nn تبدیل می‌شود: banna «بنده»، zenneʔi «زندگی» (یای اسم‌ساز به zenna «زنده» افزوده شده است). خوشۀ همخوانی nd پایان هجای فارسی معیار در کرمانشاهی به n تبدیل می‌شود: bexan «بخند»، beban «ببند» ( اطلاعات). خوشۀ همخوانی zd پیشاواکه‌ای فارسی معیار در کرمانشاهی به zz تبدیل می‌شود: dozzi «دزدی»، nezzik «نزدیک» (واکۀ a در هجای نخست nazdik با واکۀ i هجای بعدی همگون شده است) (خسروی، 48). خوشۀ همخوانی zd پایان هجای فارسی معیار در کرمانشاهی به z تبدیل می‌شود: doz «دزد»، dozgir «دزدگیر». خوشۀ همخوانی st پیشاواکه‌ای فارسی معیار در کرمانشاهی به ss تبدیل می‌شود: bassa «بسته»، dānessan «دانستن». خوشۀ همخوانی st پایان هجای فارسی معیار در کرمانشاهی به s تبدیل می‌شود: has «هست»، das «دست» (بهجو، 68). / av/ در فعلهای کرمانشاهی حذف می‌شود: tānessan «توانستن / tavānestan/ »،؛bešin یا bešid «بشوید / bešavid/ » (همو، 67؛ خسروی، 58؛ نیز اطلاعات). تکواژگونۀ استمراری در فارسی کرمانشاهی به یکی از 4 صورت آوایی -mə-/ mo-/ mi-/ ø نمود می‌یابد: mə-xān «می‌خواهند»، mo-kona «می‌کند»، mi-tân-im «می‌توانیم»، ø-dârim «داریم» (بهجو، 71). تکواژ وجه امری و التزامی در فارسی کرمانشاهی به‌صورت یکی از 3 تکواژگونۀ bə/ be/ bo استفاده می‌شود: bo-ko «بکن»، bə-ko «بکن»، bo-xāy «بخواهی» (همو، 75). تکواژ نفی در فارسی کرمانشاهی پیش از تکواژ استمراری به‌صورت یکی از 3 تکواژگونۀ -nə-/ no-/ ne تبدیل می‌شود: nə-moxām، no-moxām، nə-məxām «نمی‌خواهم» (همو، 81).

ویژگیهای ساختواژی

اسم و صفت در کرمانشاهی مانند فارسی معیار است. تکواژگونه‌های معرفه‌ساز در کرمانشاهی به 3 صورت aga/ -e/ -a- ظاهر می‌شوند: xāna-ga romid « خانه <معرفه> رمبید»، ketâb-e-râ xând «کتاب <معرفه> را خواند»، dokân-a âteš gereft «دکان <معرفه> آتش گرفت» (رنجبر، 611-612). تکواژگونه‌های پی‌بستی مفعولی در این گویش شامل aya/ -a/ -ra- است: qazâ-ra xord «غذا را خورد»، hamid-a košt «حمید را کشت»، yâru-aga-ya buwar «یارو را ببر»، -aya پس از a یا ā به ya تبدیل می‌شود (همو، 610).
صرف فعل در کرمانشاهی مانند فارسی معیار است و فرایندهای واجی بر آن اعمال می‌شود، چنانکه فعل گذشتۀ دور با فرایندهای واجی به‌صورت صفت مفعولی (ستاک ماضی‌ساز + a) + wud + شناسه یا به‌صورت ستاک گذشته + a + شناسه ساخته می‌شود: raftawudam/ rafta budam «رفته بودم»، bassawudan «بسته بودند» (همو، 609؛ بهجو، 70). فعل گذشتۀ التزامی نیز با فرایندهای واجی به‌صورت صفت مفعولی (مادۀ گذشته + a) + wāš + شناسه ساخته می‌شود: xorda-wāš-am «خورده باشم»، goftawāši «گفته باشی» (بهجو، همانجا).
شناسه‌های فعل در فارسی کرمانشاهی عبارت‌اند از (همو، 83):

                                        مفرد                                          جمع
                        پس از همخوان   پس از واکه               پس از همخوان  پس از واکه
اول‌شخص                  am-؛            m-؛                        im-؛          ym-
دوم‌شخص                   i-؛               y-؛                         in-؛           yn-
سوم‌شخص                  a-؛           ∅-/ d-؛                     an-؛           n-

شناسه‌های اول‌شخص و دوم‌شخص جمع دیگری نیز به کار می‌روند که بیشتر جنبۀ تأکیدی دارند:

                          پس از همخوان       پس از واکه
اول‌شخص                   imān؛            ymān-
دوم‌شخص                   inān-؛            ynān-

ضمیرهای شخصی فاعلی در فارسی کرمانشاهی اینها ست (همانجا):

                         مفرد                 جمع
اول‌شخص             ma؛              Ɂīmā/mā
دوم‌شخص              to؛                šomā           
سوم‌شخص             Ɂu؛                Ɂunā

ضمیرهای مفعولی و ملکی در این گویش عبارت‌اند از (همانجا):

                                     مفرد                                           جمع
                     پس از همخوان    پس از واکه              پس از همخوان    پس از واکه
اول‌شخص              em-؛              m-؛                     emān-؛         mān-
دوم‌شخص              et-؛                t-؛                       etān-؛           tān-
سوم‌شخص             eš-؛               š-؛                      ešān-؛           šān-

ضمیرهای مفعولی همراه با حرفهای اضافۀ «به» و «با» به این صورت تبدیل می‌شوند: bāšem, bāšet (bāšed), bāšeš, bāšemān, bāšetān (bāšedān), bāšešān; bešem, bešet (bešed), bešeš, bešemān, bešetān (bešedān), bešešān (رنجبر، 612).
تکواژ اسم‌مصدرساز در کرمانشاهی، -ešt است که به مادۀ مضارع فعل افزوده می‌شود، مانند āsāyešt «آسایش»، ālāyešt «آلایش»، bārešt «بارش»؛ به همین قیاس، اسم‌مصدرهای غیرفعلی که در فارسی معیار با «ـ ش» ساخته می‌شوند، در کرمانشاهی، «ـ شت» می‌گیرند، مانند pādāšt «پاداشت»، ālešt (اسم‌مصدر از ترکی) «تعویض و تبدیل» ( اطلاعات).

ویژگیهای نحوی

نحو فارسی کرمانشاهی و فارسی گفتاری تفاوت نشان‌داری ندارند، برای نمونه:
.gereft-am؛                    hamīd؛                 a(z)؛Ɂ؛                    Ketāb-aga-ya؛                          Ɂu
      گرفتم                          حمید                       از                          کتاب. معرفه. را                             آن
«آن کتاب را از حمید گرفتم.»
.dīwāna؛                     mogoftan؛              bešeš؛                       mardom
  دیوانه                           می‌گفتند                     بهش                              مردم
«مردم بهش دیوانه می‌گفتند.»
.bīrun؛                          zadam؛                    xāna؛                      Ɂa(z)؛                           diru
 بیرون                              زدم                          خانه                           از                               دیروز
«دیروز از خانه بیرون زدم.»

واژگان

واژگان کرمانشاهی مجموعه‌ای از واژه‌های فارسی میانه، فارسی کهن، فارسی عامیانه و معیار امروزی و کردی کرمانشاهی است، مانند šiwidan «برهم‌زدن، پریشان‌کردن» که šiw از šēb فارسی میانه به معنای «تکان‌خوردن، جنبیدن، پریشان‌شدن، آشفته‌شدن» گرفته شده، و در فارسی کهن به‌صورت «شیبیدن» با مادۀ مضارع «شیب» درآمده است (منصوری، 400-401)؛ همچنین ārūk>āru «آرواره» و lištan>leštan «لیسیدن» (همو، 236) از فارسی میانه‌اند؛ واژه‌هایی مانند haštan «گذاشتن، نهادن»، loquz «کنایه، طعنه»، romidan «رمبیدن»، āzār «بیماری» (آزار باریکه: بیماری سل؛ آزار تلخه: بیماری یرقان)، laxšidan «لغزیدن» (همو، 243)، ārdawā «آشی از آرد»، bāša «پرندۀ شکاری»، kisal «لاک‌پشت» و lukidan «درشت و ناهموار رفتن» از فارسی کهن‌اند؛ واژه‌هایی مانند tupiʔen>tupidan «مردارشدن حیوانات»، diyār «آشکار، پیدا»، ker xesten>ker enāxtan «خط و خراش انداختن»، kelek «انگشت»، gelārāw «بی‌قراری» (نوعی بیماری که بیمار را بی‌قرار و بی‌طاقت می‌کند)، lef>lof «جفت، همتا» و mala «شنا» از کردی کرمانشاهی گرفته شده‌اند ( اطلاعات).

مآخذ

اطلاعات گویشی مؤلف؛ بهجو، زهره، «فعل در فارسی کرمانشاهی»، مجموعه‌مقالات نخستین هم‌اندیشی گویش‌شناسی ایران (9-11 اردیبهشت 1380)، به کوشش حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران، 1381 ش؛ «پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران»، نامهای جغرافیایی (نک‍ : مل‍ ، GNDB)؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (نک‍ : مل‍ ، Amar)؛ رنجبر چقاکبودی، وحید، «زبان‌گونه‌های اجتماعی در گویش فارسی کرمانشاهی»، مجموعه‌مقالات نهمین همایش زبان‌شناسی ایران (5-6 اسفند 1393)، به کوشش محمد دبیرمقدم، تهران، 1393 ش، ج 1؛ «سال‌نامه‌های آماری استان کرمانشاه: سال 1390 ش»، شبکۀ روستایی ایران (نک‍ : مل‍ ، Stat)؛ منصوری، یداللٰه و جمیله حسن‌زاده، بررسی ریشه‌شناختی افعال در زبان فارسی، به کوشش بهمن سرکاراتی، تهران، 1387 ش؛ یعقوبی، احمد، البلدان، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ نیز:

Amar, www.amar.org.ir; GNDB, www.gndb.ncc.gov.ir; Khosravi, A., A Study of Phonological Processes in Kermanshahi Persian according to autosegmental Phonology, M. A. Thesis, Razi University, Kermanshah, 2007; Stat, www.stat.roostanet.com/ list.php?id=134 (acc. Dec. 7, 2024).
وحید رنجبر چقاکبودی