زردشت بهرام پژدو

زَرْدُشْتِ بَهْرامِ پَژْدو (سدۀ 7 ق/ 13 م)، شاعر زردشتی و پسر بهرام پژدو (ه‍ م) که برخی از متنهای دینی و غیر دینی مربوط به سنت زردشتی را به نظم درآورده است.
او در اشعارش نام خود را زرتشت بن بیرام پژدو یاد کرده (نک‍ : ارداویراف‌نامه ... ، 9)، و زادگاهش را بیژن‌آباد، و به روایتی خسروآباد نوشته است (همان، 20). به‌درستی روشن نیست که بیژن‌آباد یا خسرو‌آباد کجای ایران بوده است؛ محمدتقی بهار آن را با بیژن‌آباد خواف (ص 495، 499-500)، و رحیم عفیفی با بیژن‌آباد جیرفـت (نک‍ : ص 8) تطبیق داده‌انـد. در مجموعۀ روایـات بـرزو قوام‌الدین از وی با عنوان دستور شهر ری نیز یاد شده است (مدی، I/ 9؛ معین، «زرتشت ... 1»، 167). رازی‌بودن وی به اعتبار بازنویسی متن زراتشت‌نامۀ کاوس کی رازی است که البته احتمالی ضعیف می‌باشد؛ زیرا این عمل می‌تواند در ری نیز روی نداده باشد؛ حتى در آثار متأخر، به‌اشتباه، او را به اصفهان نیز منسوب کرده‌اند (زرتشت بهرام پژدو، ارداویراف‌نامه، 20؛ بهار، 499-500؛ معیـن، همانجا).
برپایۀ آنچه خود می‌گوید، زردشتی معتقد، و تربیت‌یافتۀ پدر و مادری فرهیخته و اهل دین و دانش بوده است که ایشان در سُرایش آثارش مشوق و راهنمای او بوده‌اند (نک‍ : همـان، 16-23). پدرش، بهرام پژدو دینْ‌مردی شاعر و منجم بود و پیش از به‌نظم‌درآوردن ارداویراف‌نامه درگذشت، اما پاره‌ای از اشعار وی در آثار پسرش حفظ شده‌اند (معین، همان، 164-165؛ آموزگار، III/ 524-525).
از زردشت بهرام پژدو جز جستارهایی که خود در آثارش، به‌ویژه در ارداویراف‌نامه آورده، سخن چندانی در تذکره‌های فارسی به میان نیامده است، مگر در افزوده‌های تذکرۀ نتائج الافکار (گوپاموی، 366-370) و برخی فرهنگهای فارسی که فرهنگ‌نویسانْ اشعار او را برای شاهد استفاده کرده‌اند (نک‍ : فرهنگ رشیدی، 832؛ فرهنگ جهانگیری، 3/ 560-562؛ معین، همان، 165). 
زمان زندگی او سدۀ 7 ق است. بازنویسی زراتشت‌نامه را به روز آذر از ماه آبان سال 647 یزدگردی/ 1278 م، به پایان رسانیده است (رزنبرگ، 61؛ نیز نک‍ : زرتشت بهرام پژدو، زراتشت‌نامه، 100؛ عفیفی، 17، 19)، و در ارداویراف‌نامه (ص 11-13) توصیفی که از زمانه و روزگار خویش می‌کند، با اوضاع پایان دورۀ خوارزمشاهیان و آغاز یورش مغول مطابقت دارد؛ همچنین در منظومۀ «شاهزادۀ ایران و عمـر خطاب»، محمد خوارزمشـاه (سل‍ 596-617 ق/ 1200- 1220 م) را آخرین پادشاه ایران می‌داند (داراب، 2/ 252؛ معین، همانجا)؛ بااین‌همه، زمان دقیق زادن و درگذشت وی روشن نیست.

آثـار

آثار منظوم مختلفی به زردشت بهرام پژدو منتسب کرده‌اند که از آن جمله است: 1. ارداویراف‌نامۀ منظوم، اثری در بحر هزج مسدس محذوف در 849‘1 بیت، که مهم‌ترین و بزرگ‌ترین اثر او ست و شاعر یکی از روایات متقن از کتاب مشهور ارداویراف‌نامه را از روی متن پهلوی به زبان فارسی منظوم ساخته است (ص 110؛ نیز نک‍ : عفیفی، 23). 2. بـازنویسی و کتابت زراتشت‌نـامه، سرودۀ کاوس کی، پسر کیخسرو رازی، و افزودن اشعاری بدان، چنان‌که بسیاری وی را سرایندۀ زراتشت‌نامه یاد کرده، و این اثر را به نام وی منتشر ساخته‌اند (رزنبرگ، 59)؛ البته این نگاه سپس‌تر تصحیح شد (رمپیس، 337-342؛ عفیفی، 17- 18؛ دالوند، 244)؛ 3. از دیگر آثار او، منظومۀ «چنگرنگهاچه‌نامه» در 624 بیت است که موضوع آن شرح مناظره‌ای میان زردشت پیامبر و حکیمی هندی به نام چنگرنگهاچه است. در پایان منظومهْ حکیم هندی مغلوب می‌شود و به دین زردشت ایمان می‌آورد (همو، 247- 249)؛ 4. «حکایت شاهزادۀ ایران‌زمین با عمر خطاب»، منظومۀ دیگری از وی است که در روایات داراب هرمزدیار (2/ 244- 259) آمده است و در آن، شاعر به درخواست پسر یزدگرد سوم ساسانی (سل‍ 632-651 م) از عمر، خلیفۀ دوم مسلمانان برای سپردن دهی ویران از ایران‌شهر بدو، و ناتوانی خلیفه در یافتن چنین دهی، پرداخته است. در این داستان، تاریخ ایران از آغاز تا سدۀ 7 یزدگردی در قالب پیشگویی از زبان شاهزاده بر خلیفه خوانده می‌شود و از پریشانیهای ایران‌شهر سخن می‌رود (نیز دالوند، 262-263)؛ 5. همچنین برخی از متنهای تمثیلی منظوم به زردشت بهرام پژدو منسوب شده، که در انتساب آنها جای بحث است (رزنبرگ، 19-20؛ دالوند، 304).
زردشت بهرام پژدو از پیش‌گامان مناجات‌سُرایی در میان زردشتیـان است و از وی مناجاتهـایی بر جـای مـانده است (نک‍ : زرتشت بهرام پژدو، ارداویراف‌نامه، 1-6؛ دالوند، 206- 208). افزون‌براینها، زردشت بهرام پژدو از نخستین پارسی‌گویان زردشتی است که شعرهایی درخور اعتنای اهل ادب و لغت سروده است. بااینکه ممکن است اشعار او گاه کاستیهایی داشته باشد، اما مشحون از واژگان و مفاهیم دینی است (معین، «زرتشت ... 3»، 334-337؛ عفیفی، 23-41). 

مآخذ

بهار، محمدتقی، «خط و زبان پهلوی در عصر فردوسی»، مهر، تهران، 1313 ش، س 2، شم‍ 5 و 6؛ داراب هرمزدیار، روایـات، به کوشش رستم اونـوالا، بمبئـی، 1922 م؛ دالـوند، حمیـدرضا، سنت زردشتـی در روزگار اسلامی 2 (متـون فارسی زردشتی)، تهران، 1399 ش؛ رزنبرگ، ف.، مقدمه بر زراتشت‌نامه (نک‍ : هم‍ ، زرتشت بهرام پژدو)؛ زرتشت بهرام پژدو، ارداویراف‌نامۀ منظوم، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، 1343 ش؛ همو، زراتشت‌نامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی و فردریک رزنبرگ، تهران، 1338 ش؛ عفیفی، رحیم، مقدمه بر اردویراف‌نامۀ منظـوم (نک‍ : هم‍ ، زرتشت بهرام پژدو)؛ فرهنگ جهانگیری، حسین بن حسن انجو شیرازی، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، 1353 ش؛ فرهنگ رشیدی، عبدالرشید تتوی، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1337 ش؛ گوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتائج الافکار، به کوشش یوسف بیگ باباپور، تهران، 1387 ش؛ معین، محمد، «زرتشت بهرام پژدو 1»، مهر، تهران، 1321 ش، س 7، شم‍ 3؛ همو، «زرتشت بهرام پژدو 3»، همان، شم‍ 5 و 6؛ 

Amuzgar, Ž., «Bahrām (-e) Paždū», Iranica, vol. III; Modi, J. J., «Introduction», Dârâb Hormazyâr’s Rivâyat, Bombay, 1922, vol. I; Rempis, Ch., «Qui est l’auteur du Zartusht- Nâmeh? (I)», Mélanges d’orientalisme offerts à Henri Massé, Tehran, 1967, vol. I. 
حمیدرضا دالوند