زحل

زُحَل، در فارسی، کیوان و در انگلیسی، سَتِرن؛ هفتمین جرم آسمانی در ترتیب نظام زمین‌مرکزی و ششمین سیاره در نظام خورشیدمرکزی. دورترین سیارۀ قابل دیدن با چشم غیرمسلح.
در نظام بطلمیوسی، زحل به همراه مشتری و مریخ سیارات علوی خوانده می‌شوند (خرقی، 53؛ نصیرالدین، 80) و جایگاه افلاک ایشان ورای خورشید است. این سیارات به همراه زهره الگوی واحدی در حرکت در طول دایرةالبروج دارند. برای حرکات سیارۀ زحل این 3 فلک را برمی‌شمارند: 

1. فلک ممثل

در زحل، بخش بالایی فلک ممثلْ مماس سطح پایینی فلک ثوابت است و بخش پایینی آن مماس سطح بالای فلک ممثل مشتری است که در ترتیب اجرام آسمانی، پایین‌تر از زحل قرار دارد (خرقی، همانجا؛ نصیرالدین، 81). در برخی از متون هیئت آمده است که می‌توان ثوابت را نیز در محدب فلک زحل، یعنی درون فلک ممثل زحل، جای داد تا به این ترتیب، ازآن‌رو که مقدار حرکت فلک ممثل زحل و فلک ثوابت یکسان است، یک فلک از مجموعۀ افلاک آسمان کم شود (نک‍ : قطب‌الدین، اختیارات ... ، 17 پ، نهایة ... ، 25 ر-25 پ)؛ اما به این رأی در بیشتر آثار هیئت دورۀ اسلامی اعتنایی نشده است. فلک ممثل موجد حرکت اوج سیارات است که براساس آن، دورترین فاصلۀ هر سیاره از زمین، همواره در مقابل یک نقطۀ واحد از فلک‌البروج نیست و در طول زمان، مطابق با مقدار حرکت تقدیمی (نک‍ : ه‍ د، تقدیم اعتدالین) جابه‌جا می‌شود. محل اوج سیارات از مشخصه‌هایی است که در کتابهای نجومی، معمولاً مقدار آن در زمان نگارش کتاب می‌آمده است؛ برای مثال، خرقی محل اوج زحل را در سال 1444 اسکندری (526-527 ق)، در °8 و 16 از برج قوس نوشته است (ص 132). او در همین هنگام، مشغول نوشتن منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک بوده است.

2. فلک حامل

از دید ناظر زمینی، سیارات حرکت بازگشتی دارند ــ یعنی در مسیر خود، در نقطه‌ای، از حرکت بازمی‌ایستند و مدتی در خلاف جهتِ پیشین حرکت می‌کنند و دوباره در مسیر اصلی خود به حرکت ادامه می‌دهند ــ و این خلاف اصل پیوستگی و بساطت حرکت اجرام فلکی است. بر این اساس، الگوی کلی دو فلک حامل و تدویر برای توجیه این نوع حرکت در نظر گرفته می‌شود. فلک حامل، فلک بزرگ‌تر است که زمین را شامل می‌شود، اما مرکز آن، خارج از مرکز عالم است و محور حرکتش نیز با محور حرکت فلک ممثل زاویه دارد (خرقی، 54؛ نصیرالدین، همانجا).

3. فلک تدویر

فلک کوچکی که در ستبریِ (ثخن) فلک حامل قرار دارد و سیارۀ زحل درون آن قرار گرفته است. حرکت فلک تدویر نمایندۀ حرکت سیاره است و آن را حرکت «خاصه» می‌نامند که مقدار آن برای زحل ´57 در روز است (خرقی، 55؛ نصیرالدین، 82). بر این اساس مدل تصویری که از افلاک زحل عرضه می‌شود، به این ترتیب است:
سیارات افزون‌بر حرکت در طول دایرةالبروجی، تغییرات عرضی نیز نسبت به آن دارند. در زحل، این تغییرات به دو صورت تعریف می‌شود؛ یکی آنکه فلک حامل زحل همواره در صفحۀ فلک ممثل آن حرکت نمی‌کند و نسبت به آن زاویه دارد، ازاین‌رو، فلک حامل زحل را فلک مایل نیز می‌خوانند (نک‍ : خرقی، همانجا؛ نصیرالدین، 99) و این مقدار را عرض اول می‌نامند که حداکثر آن را در شمال و جنوب بـرای زحل °2 و ´30 گـزارش کرده‌اند (نک‍ : همـو، 100). افزون‌بر این، چون صفحۀ فلک تدویر نیز در صفحۀ فلک حامل باقی نمی‌ماند، تغییر دیگری در عرض دایرةالبروجی زحل ایجاد می‌شود که آن را عرض دوم می‌نامند. جمع مقدارهای عرض اول و دوم در هر سیاره، بیشینۀ عرض سیاره را نشان می‌دهد که مقدار آن در شمال و جنوب دایرةالبروج متفاوت است (برای مقدارهای عرض بیشینۀ زحل، نک‍ : خرقی، 128؛ نصیرالدین، 100-101) و در زیجها جدولهای عرض برای درجه‌های مختلف حرکت خاصه، یعنی موقعیتهای مختلف سیاره روی فلک تدویر، عرضه می‌شده است. البته به‌دست‌آوردن مقدار دقیق عرض سیاره در هر موضع نیازمند محاسبه بر اساس این جدولها ست (نک‍ : نالینو، II/ 140-141؛ خازنی، 167 ر- 167 پ).

در احکام نجوم، طبع زحل را سرد و خشک «به افراط» گفته‌اند (بیرونی، 355) و آن را به همراه مریخ نحس می‌دانسته‌اند؛ البته زحل «نحس بزرگ» و مریخ «نحس کوچک» است (همو، 356).

مآخذ

بیرونی، ابوریحان، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1367 ش؛ خازنی، عبدالرحمان، الزیج المعتبر السنجری، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ واتیکان، شم‍ 761؛ خرقی، عبدالجبار، منتهی الادراک فی تقـاسیم الافلاک، به کوشش حنیـف قلندری، تهران، 1399 ش؛ قطب‌الدین شیرازی، محمود، اختیارات مظفری، نسخۀ خطی موجـود در کتابخـانۀ ملی، شم‍ 618؛ همو، نهـایة الادراک، نسخۀ خطی موجـود در کتابخـانۀ مرکزی دانشگاه تهـران، شم‍ 070‘ 7؛ نصیرالدین طوسی، الرسـالة المعینیة، به کوشش سجاد نیک‌فهم خوب‌روان و فاطمه سوادی، تهران، 1399 ش؛ نیز:

Nallino, C. A., Al-Battani sive Albatenii Opus Astronomicum, Milan, 1907. 
حنیف قلندری