زبیر، شهر

زُبَیْر، شهری در جنوب عراق، و مرکز شهرستانی به همین نام، در استان بصره.

شهر زبیر

این شهر با مساحت 134‘1 کمـ2 (عبود، 324؛ اسدی، 450)، در حدود 12‌کیلومتری جنوب غربی بصره (بسام، 33؛ نبهانی، 218؛ لاریمر، II(B)/ 1951؛ استنلی، 398؛ قس: جارالله، 12)، بر خرابه‌های بصرۀ قدیم (مِربَد) (بسام، 33، 63؛ ناصر، 19)، و به‌روایتی، در 3کیلومتری آن، ‌جا دارد (جارالله، استنلی، همانجاها). زبیر از شمال به بصره، رود فرات و منطقۀ اهوار، از جنوب به ام‌قصر، خور زبیر، صفوان و کویت، و از غرب به عربستان سعودی محدود می‌شود (جارالله، عبود، همانجاها؛ مکی، 119). در عمان، یمن و مکه نیز منطقه‌ای به نام زبیر وجود دارد (جارالله، 18).
برخی از منابع زبیر را همان وادی‌النسا و وادی‌السباع دانسته‌اند که پس از کشته‌شدن زبیر بن عوام (ه‍ م) در جنگ جمل و دفن وی در آنجا، به این نام شهرت یافت (یاقوت، 5/ 343؛ بسام، 33؛ نبهانی، همانجا؛ صانع، 1/ 34؛ ناصر، 34، 35)، حال‌آنکه بنابر منابع دیگر، مردم بصره در 385 یا 386 ق/ 995 یا 996 م، در وادی‌السباع، گوری را شناسایی کردند که شخص مدفون در آنجا سالم مانده بود و با این تصور که جنازۀ یافت‌شده به زبیر بن عوام تعلق دارد، آن را کفن کردند و به مربد آوردند و درآنجا دفن کردند؛ سپس‌تر، به فرمان ابوالمسک عنبر (د 420 ق/ 1029 م)، از رجال عهد بهاءالدولۀ دیلمی، گنبد و بارگاهی روی آن مزار ساخته شد (ابن‌جوزی، 14/ 383؛ ابن‌اثیر، 7/ 727؛ ذهبی، 27/ 19؛ هروی، 72؛ ناصر، 34) و به‌تدریج، شهر در اطراف آن شکل گرفت (صانع، همانجا). بنابر الحوادث الجامعة، منسوب به ابن‌فوطی (د 723 ق/ 1323 م)، امیر ابوالمظفر باتکین (د 640 ق/ 1242 م) نیز در زمان ولایتش بر بصره، بر مزار زبیر گنبدی بنا کرد (ص 142)؛ اما بیشتر منابع شکل‌گیری شهر زبیر را به دورۀ استیلای عثمانیها بر بصره در سدۀ 10 ق/ 16 م، و ساخت گنبد بر مزار زبیر و طلحه، و بنای مسجد در اطراف آن را بـه فرمـان سلطان سلیـم دوم (سل‍ 974-982 ق/ 1566-1574 م) در 979 ق نسبت داده‌اند (جارالله، 18؛ نبهانی، 221، 224؛ صانع، 1/ 45؛ بسام، 33، 63؛ ناصر، 35؛ استنلی، همانجا). بااین‌حال، اگر مبنای پیدایش شهر زبیر را ساخت آن گنبد بدانیم، می‌توان گفت پیشینۀ این شهر به سالهای پایانی سدۀ 4 ق/ 10 م، و پیش از حکومت عثمانیها بر عراق باز می‌گردد (جارالله و بشر، 12، 13). برخی از منابع نیز تأسیس شهر را میان سالهای 1003-1007 ق/ 1594- 1598 م و پس از مهاجرت اهل نجد به زبیر، و بنای مسجد نجاده دانسته‌اند (نک‍ : جارالله، 21، 22، 24؛ ناصر، 137). 
ساکنان زبیر، ابتدا درویشان، خادمان مرقد زبیر، شماری از بازرگانان بیابان بصره و افرادی از آل‌هلال بودند. پس از ویرانی بصرۀ قدیم نیز گروهی از مردم آن به زبیر مهاجرت کردند (صانع، 1/ 34؛ ناصر، 84، 91، 124). سپس، ساکنان روستای تخریب‌شدۀ ذراع، نزدیک زبیر، و مردم نجد نیز در پی رویدادهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مانند خشک‌سالی در سدۀ 9 ق/ 15 م، و تاخت‌وتازهای وهابیها در سدۀ 13 ق/ 19 م، به این مهاجران افزوده شدند (نک‍ : صانع، 1/ 38، 40، 42، 59-64؛ بسام، 102؛ نبهانی، 224؛ ناصر، 20، 84؛ جارالله و بشر، 26؛ استنلی، 399) و تا سدۀ 14 ق/ 20 م در این شهر ماندند و سپس به دیار خود بازگشتند (ناصر، 74، 87؛ درویش، 3/ 21)؛ ازاین‌رو، ساکنان زبیر بیشتر نجدی‌تبار (بسام، 140؛ جارالله و بشر، 25)، و از طوایف آل‌مقرن، آل‌وطبان (صانع، 1/ 102)، آل‌سمیط، آل‌فداغ، آل‌مشری، آل‌عنیزی و آل‌بسام‌اند (ابن‌غملاس، 117؛ ناصر، 100، 101، 120؛ صانع، 1/ 85-87، 90، 106؛ «عراق ... »، 29). در پی اشغال این شهر به دست انگلیسیها، شماری از یهودیان و مسیحیان نیز در آنجا ساکن شدند (نبهانی، 222؛ استنلی، 398؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله).
افزون‌بر مرقد زبیر در محلۀ کوت (صانع، 1/ 52؛ قطرانی، 22؛ بسام، 63)، مرقد شخصیتهای دیگری مانند انس بن مالک، طلحة بن عبیدالله، حسن بصری، محمد بن سیرین و قبر منسوب به عتبة بن غزوان نیز در این شهر و حومۀ آن واقع است (ابن‌بطوطه، 4/ 174؛ نبهانی، 219، 220؛ بسام، 34؛ استنلی، همانجا).
مذهب اهل زبیر، سنی حنبلی است (نبهانی، 223؛ لاریمر، II(B)/ 1951؛ ویسر، 96). بیش از 52 مسجد در این شهر وجود دارد که در زمانهای مختلف بنا شده‌اند و مهم‌ترین آنها، زبیر بن عوام، نجاده، خشیرم، نقیب، رشیدیه، مزعل، خضیری، بسام و زهیریه‌اند (نک‍ : عیدانی، 221؛ بسام، 63- 69؛ صانع، 1/ 45؛ نبهانی، همانجا).
زبیر به‌سبب داشتن علمای پرشمار، به «شام‌الصغیر» معروف بود (بسام، 77؛ ناصر، 139). این شهر از مراکز مهم علوم دینی، لغوی و فقهی به شمـار می‌رفت (همو، 137-141) و مدارس دینی ـ نظامی مانند مدرسۀ دویحس و نجات، همچنین، کتابخانه‌های عمومی و خصوصی داشت (همو، 139، 143، 373). از علمای مشهور این شهر، ابن‌جدید، ابن‌سلوم، ابن‌غملاس (د 1354 ق/ 1935 م) و محمد بن عوجان را می‌توان نام برد (بسام، 77-80). 
شهر زبیر امروزه افزون‌بر اهمیت مذهبی، به‌سبب واقع‌بودن در حاشيۀ کویر، از اهمیت تجارتی نیز برخوردار است؛ در گذشته نیز ایستگاه و گذرگاه تجارتی برای بازرگانان اروپایی و به‌ویژه کاروانهایی بود که قصد سفر از بصره به شام را داشتند. همچنین، نزدیکی این شهر به کرانه‌های خلیج فارس، بر رونق تجارتی آن افزوده است (بسام، 93-94؛ ناصر، 72؛ قطرانی، 20؛ جارالله و بشر، 24؛ لانگریگ، 12-13؛ استنلی، 398). از اوایل سدۀ 10 ق/ 16 م به‌بعد، نام زبیر در سفرنامه‌های غربی یاد شده است (نک‍ : جارالله و بشر، 28)، اوج شکوفایی شهر، به گواه جهان‌گردانی که از آنجا دیـدار کردنـد، در سده‌هـای 12-13 ق/ 18- 19 م بوده اسـت (نک‍ : استنلی، 399). 
زبیر به‌سبب واقع‌شدن در ناحیه‌‌ای خشک و کم‌آب و پوشیده از شنزار، برای کشاورزی مساعد نیست؛ ازاین‌رو، کشت و زرع در نواحی شمال، جنوب و غرب این شهر به‌سبب وجود چاههای آب و خاک حاصلخیز، به‌ویژه در ناحیه‌های برجسیه در غرب و صفوان در جنوب نیز در دریهمیه، رونق دارد و محصولات آن، سبزیجات، میوه‌جات و به‌ویژه گندم است (نبهانی، 218- 219؛ ناصر، 75، 76؛ بسام، 38، 40، 41، 95؛ صانع، 2/ 193، 204-206، 215، 216؛ لاریمر، همانجا). تا پیش از استخراج نفت، صنایع دستی، غذایی، چوب، چرم و مصالح ساختمانی از مهم‌ترین صنایع این شهر بود و سپس، صنایع پتروشیمی و رنگ به آن افزوده شد (ناصر، 78؛ صانع، 2/ 248-251). درگذشته، چرم، اسب، ساروج و خرما مهم‌ترین صادرات آن به هند و نقاط دیگر بوده است (نبهانی، همانجا؛ بسام، 95؛ لاریمر، همانجا؛ استنلی، 398, 399). از دیگر ویژگیهای این شهر، برخورداری از راههای ارتباطی خشکی با نقاط مختلف عراق و کشورهای کویت و عربستان، و راه دریایی با کشورهای حوزۀ خلیج فارس، هند و جنوب افریقا، و نیز راه‌آهنی است که انگلیسیها در 1333 ق/ 1915 م در غرب زبیر کشیدند (ناصر، 81-82؛ جارالله، 30؛ صانع، 1/ 318-320). 

پیشینۀ تاریخی

عثمانیها پس از تسلط بر بصره در 953 ق/ 1546 م، و به تبع آن، زبیر، بزرگان این شهر را به حکومت آنجا منصوب می‌کردند (نبهانی، 224)؛ چنان‌که آل‌هلال تمیمی به رهبری عطاءالله بن هلال و فرزندانش، سالم، علی و مطر، از جانب شیخ عبدالسلام کوازی عبـاسی ــ که جایگاه ويژه‌ای نـزد دولت عثمانی داشت ــ مأمور برقراری امنیت و خدمت به زائران مزار زبیر و طلحه و دیگر تابعین پیامبر (ص) در زبیر شدند؛ پس از آنان نیز آل‌معیصب این مسئولیت را بر عهده گرفتند. با افزایش مهاجرت نجدیها و تأسیس مسجد نجاده و شهرک زبیر توسط آنها در 1003 ق/ 1595 م، آل‌جویسر و سپس، آل‌ماضی به رهبری عبدالله بن سلیمان ماضی (حک‍ 1130-1163 ق) در این شهر به قدرت رسیدند. از پایان حکومت آل‌ماضی تا حکومت آل‌زهیر به رهبری یحیى بن سلیمان ابن محمد (حک‍ 1211-1213 ق)، از حاکمان زبیر، آگاهی چندانی در منابع نیست (ناصر، 91-92، 137؛ درویش، 3/ 16؛ صانع، 1/ 65- 68، 167). 
یحیى زهیر نخستین کسی بود که رسماً بر شیخ‌نشین زبیر حکومت کرد و به درخواست وی و فرمان سلطان عثمانی در 1211 ق/ 1797 م، برای محافظت شهر، به‌عنوان خط دفاعی بصره از تهاجمات گوناگون، حصارهایی با 4 دروازه پیرامون آن کشیده شد (بسام، 103؛ نبهانی، 224، 225؛ ناصر، 67- 69؛ صانع، 1/ 158، 167؛ قطرانی، 22؛ لاریمر، II(B)/ 1951) که تا 1299 ق/ 1882 م استـوار بود (عبود، 334؛ قطرانی، همانجا). پس از وی، آل‌ثاقب، آل‌راشد، آل‌زهیر، آل‌سمیط و آل‌مشری و خاندانهای دیگر، از 1213 تا 1340 ق بر سر حکومت بر این شهر پیوسته با یکدیگر رقابت می‌کردند و پیروز این رقابت بر مسند حکومت می‌نشست (بسام، 103- 108؛ نبهانی، 225- 228؛ درویش، 3/ 16-20؛ صانع، 1/ 72، 76، 80، 158- 165؛ ناصر، 96، 122-124؛ ویسر، 95)؛ چنان‌که درگیری میان آل‌نقیب و آل‌سعدون و شیوخ زبیر سرانجام به حاکمیت ابراهیم بن عبدالله راشد پایان یافت. او حتى پس از ورود نیروهای انگلیسی به زبیر ــ که تا 1340 ق/ 1921 م ادامه داشت ــ با جانب‌داری از آنها همچنان بر جایگاه قدرت ماند؛ اما تلاشهایش برای خودمختاری و بقای امارت مستقل بر شهر، اعتراضهایی را از سوی مقامات محلی بصره و بغداد در پی داشت که منجر به برکناری وی شد و به این ترتیب، زبیر در 1340 ق/ 1921 م در تابعیت بصره قرار گرفت (نبهانی، 228- 229؛ صانع، 1/ 107، 175؛ ناصر، 130؛ لاریمر، همانجا؛ ویسر، 95-97) و حکومت مشایخ در زبیر که از 1003 ق آغاز شده بود، پس از 336 سال، در 1340 ق/ 1921 م پایان یافت (ناصر، 91، 130؛ قس: صانع، 1/ 158، 167؛ نبهانی، 224، 229).
با استیلای عثمانیان بر عراق و تعدیات آنها به خاک ایران، منازعاتی میان دو دولت، بر سر استیلا بر مناطق و شهرهای مرزی، ازجمله بصره، به وجود آمد. ایرانیان برای بیرون‌راندن عثمانیان از بصره بارها با آنان وارد جنگ شدند؛ ازجمله لشکرکشیهای نادر شاه (سل‍ 1148-1160 ق) در 1156 ق (ناصر، 67)، و سپس کریم خان زند (سل‍ 1163-1193 ق) در 1189 ق و تصرف بصره و زبیر که تا 1192 ق/ 1778 م ادامه داشت (صانع، 1/ 169؛ ابن‌بشر، 1/ 124، 125؛ لانگریگ، 228-231؛ فرامرزی، 60؛ ناصر، 67، 91، 92). در برخی از منابع، تفصیلی از اقدامات صادق خان زند، سردار ایرانی، آمده است (نک‍ : جزایری، 138؛ فرامرزی، 72؛ صانع، 1/ 168؛ ناصر، 67). در 1218 ق/ 1803 م، سعود بن عبدالعزیز (حک‍ 1218- 1229 ق)، در تاخت‌وتازهای خود زبیر را محاصره، و گنبدها و قبور اطراف آن را ویران کرد (ابن‌بشر، 1/ 279، 280؛ بسام، 96؛ لانگریگ، 276). او در 1220 ق، هنگامی‌که قصد ورود دوباره به بصره را داشت، با ایستادگی مردم زبیر، مجبور به عقب‌نشینی شد (ابن‌بشر، 1/ 289؛ بسام، 96، 97). همچنین، در 1333 ق/ 1905 م در منطقۀ شعیبه در 6کیلومتری شمال زبیر، میان نیروهای انگلیسی و عثمانی نبردی سخت درگرفت (ناصر، 62؛ صانع، 1/ 176؛ «عراق»، 28).
پس از پایان جنگ جهانی اول (1914- 1918 م) و فروپاشی امپراتوری عثمانی، متصرفات آن دولت در شرق مدیترانه، میان دولتهای انگلستان و فرانسه تقسیم شد و کشور عراق در بهار 1299 ش/ 1920 م، در قیمومت انگلستان پا به عرصۀ وجود نهاد و شهر زبیر در محدودۀ مرزهای آن کشور نوبنیاد قرار گرفت (پارسادوست، 103-104). 
این شهر در سالهای پایانی حکومت صدام حسین، یکی از کانونهای خیزش مردم برضد وی بود و در خلال جنگ اول خلیج فارس در 1370 ش/ 1991 م مورد هجوم سربازان آمریکایی قرار گرفت (استنلی، 398-399). همچنین، زبیر در 20 مارس 2003، در جریان جنگ دوم خلیج فارس، به اشغال نیروهای بریتانیایی و آمریکایی درآمد (رینولدز، 128؛ دانلی، 53-56). 

بناهای تاریخی شهر

افزون‌بر ضریح و گنبد مزار تابعین و صحابۀ پیامبر (ص)، برخی بناهای دیگر برجای‌مانده از بصرۀ قدیم در شمال زبیر مانند قصر آل‌زهیر، و خانه‌های شهر، معماری اسلامی متناسب با محیط صحرایی دارند (عیدانی، 218-226؛ مکی، 122؛ قطرانی، 23-28؛ لاریمر، II (B)/ 1951). منطقۀ قریطیات و برجسیه با مزارع و قصرهای بسیار نیز از گردشگاههای مهم اطراف زبیر به شمار می‌آیند (صانع، 2/ 218؛ بسام، 41). 

شهرستان زبیر

ایـن شهرستان با مسـاحت 318‘10 کمـ‌2، از بخشهای استان بصره است (عبود، 324، 325؛ ربیعی، بش‍ ؛ لاریمر، همانجا) و نواحی اُم‌قصر، صفوان، خورالزبیر، برجسیه، رمیله و شهر زبیر را شامل می‌شود (ربیعی، بش‍ ؛ اسدی، 450). این شهرستان از لحاظ اقتصادی و راهبردی، اهمیتی بسیار دارد و استان بصره را از طریق بندر خورالزبیر به کرانه‌های خلیج فارس متصل می‌کند. منابع زیرزمینی، مانند نفت و گاز، به‌ویژه در زبیر و رمیله، بسیار غنی‌اند و درآمد اقتصادی این شهرستان بیشتر از صنایع نفتی تأمین می‌شود. رونق فعالیتهای تجارتی و کشاورزی و برخورداری از صنایع پالایش نفت، سیمان، گچ، چرم و نساجی نیز از ويژگیهای آنجا ست (ربیعی، بش‍ ).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1417 ق/ 1997 م؛ ابن‌بشر، عثمان، عنوان المجد فی تاریخ نجد، به کوشش عبدالرحمان آل‌شیخ، ریاض، 1402 ق/ 1982 م؛ ابن‌بطوطه، رحلة، رباط، 1417 ق/ 1997 م؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1412 ق/ 1992 م؛ ابن‌غملاس، عبدالله، تاریخ الزبیر و البصرة، به کوشش عماد عبدالسلام رئوف، دار دجله، 2012 م؛ اسدی، صلاح هاشم و اسامة اسماعیل عثمان، «تقییم کفاءة خدمات البنية التحتية في مدينة الزبير»، حولية المنتدی، بی‌جا، 2016 م، شم‍ 6؛ بسام، یوسف حمد، الزبير (قبل خمسين عاماً)، کویت، 1391 ق/ 1971 م؛ پارسادوست، منوچهر، ما و عراق از گذشتۀ دور تا امروز، تهران، 1385 ش؛ جارالله، احمد جارالله، مدينة الزبير و اقلیمها، دمام، 1423 ق؛ همو و ولید بشر، تاریخ الاستیطان النجدی فی بلد الزبیر بن عوام، بی‌جا، 1442 ق/ 2021 م؛ جزایری، عبداللطیف، تحفة العالم، به کوشش صمد موحد، تهران، 1363 ش؛ الحوادث الجامعة، منسوب به ابن‌فوطی، به کوشش مهدی نجم، بیروت، 1424 ق/ 2003 م؛ درویش، عبدالباسط خلیل محمد، موسوعة الزبير، بیروت، 1423 ق/ 2013 م؛ ذهبی، محمد، تاريخ الاسلام (حوادث سال 385 ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1413 ق/ 1993 م؛ ربیعی، داوود جاسم، «قضاء الزبیر، دراسة فی الجغرافیة البشریة»، دراسات تاریخیة، بصره، 2011 م، شم‍ 10؛ صانع، عبدالرزاق عبدالمحسن و عبدالعزیز عمر علی، امارة الزبیر بین هجرتین (بین سنتی 979-1400 ق)، کویت، 1406 ق/ 1985 م؛ عبود، آمال صالح و حسین کامل عبادی، «العوامل المؤثرة فی التدهور البیئی فی مدینة الزبیر»، حولیة المنتدی، بی‌جا، 2018 م، شم‍ 36؛ عیدانی، عباس عبدالحسین و قاسم مطر عبدالخالدی، «اهمية الحفاظ علی الموروث الحضاری لمدينة الزبير»، دراسات البصره، بصره، 2011 م، ج 6، شم‍ 11؛ فرامرزی، احمد، کریم‌خان زند و خلیج فارس، به کوشش حسن فرامرزی، تهران، 1346 ش؛ لانگریگ، ا. ه‍.، اربعة قرون من تاريخ العراق الحديث، ترجمۀ جعفر خیاط، بیروت، 1968 م؛ مکی آل‌جمیل، «لمحات تاريخية عن مدينة (الزبير)»، العرب، ریاض، 1388 ق، س 3، شم‍ 2؛ نـاصر، عبدالعزیز، الزبيـر و صفحات مشرقة من تاريخها العلمی و الثقافی، ریاض، 1437 ق؛ نبهانی طایی، محمد، التحفة النبهانية، بیروت، 1419 ق/ 1999 م؛ هروی، علی، الاشارات الى معرفة الزيارات، قاهره، 1423 ق؛ یاقوت، البلدان، بیروت، 1995 م؛ نیز:

Donnelly, Th., Operation Iraqi Freedom: A Strategic Assessment, Washington, 2004; Iraq and Gertrude Bell's The Arab of Mesopotamia, ed. P. Rich, Plymouth, 2008; Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, 'Omān, and Central Arabia, Farnborough, 1970; Alqatrani, F. S., «The Old City of Al Zubair: The emergence and Physical Reality (1571-1882 Iraq)», Bulletin of Geography, Torun, 2015, no. 27; Reynolds, N. E., U.S. Marines in Iraq, 2003: Basrah, Baghdad and Beyond, Washington D. C., 2007; Stanley, B., «Zubair», Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia, eds. M. R. T. Dumper and B. E. Stanley, California, 2006; Visser, R., Basra: The Failed Gulf State, London, 2005.
عاطفه زندی