آصف، خانه

آصف، خانه \xāne-ye āsef\، یکی از کهن‌ترین خانه‌های تاریخی سنندج در بافت قدیم شهر. گرچه این عمارت زمانی در تملک میرزا‌ علی‌نقی خان لشکرنویس (آصف اعظم) (د 1316 ش؛ نک‍ : بـامداد، 5/ 167؛ قصری، 36) بوده است؛ اما بنـای اولیۀ آن را متعلق به دورۀ صفویه دانسته‌اند که در دوره‌های قاجار و رضا شاه پهلوی بخشهایی به آن افزوده شده، و تغییراتی در آن صورت گرفته است (نک‍ : زارعی، 116؛ ملازاده، 7/ 258).
این خانه مجموعه‌ای از بناها ست که پیرامون 4 حیاط و در زمینی بـه مسـاحت 500‘4 مـ2 سـاخته شده‌اند. حیـاط اصلـی مستطیل‌شکل است و بناها و حیاطهای دیگر در پیرامون آن قرار دارند. در شمال این حیاط بنای اصلی و قدیمی، شامل ایوان، تالار و شاه‌نشین، و در گوشۀ غربی آنها، حیاط اندرونی قرار گرفته است. فضای غرب و شرق حیاط را اتاقها تشکیل می‌دهند. در گوشۀ جنوب غربیْ حمام، و در جنوبْ ورودی و حیاطهای مستخدمان و مطبخ قرار دارد (کریمیان، 38؛ ملازاده، 7/ 258- 259).
ورودی کنونی با نمای آجری و به‌شکل نیم‌هشتی، در (1312-1313 ش/ 1933-1934 م)، به‌هنگام نوسازی خیابانها و معابر، جایگزین ورودی قدیمی شد (نک‍ : ایازی، 702؛ ملازاده، 7/ 258). در ضلع شرقیِ دالان، حیاط مستخدمان قرار دارد که در سالهای اخیر بازسازی، و در کنار آن (گوشۀ جنوب شرقی)، حیاط مطبخ ــ که ظاهراً در دورۀ صفوی ساخته شده است ــ قرار دارد (همانجا).
بخش اصلی و قدیمی خانه متشکل از ایوانی ستون‌دار در میانه، تالار گنبددار در پشت آن، اتاقها و راهروهایی در دو طرف ایوان، و تالار است. تالار دارای ارسیهایی با گره‌چینی پرکار و شیشه‌های رنگین است. آرایه‌های فضای داخل و خارج ایوان را مقرنس‌کاری، آینه‌کاری، گچ‌بری و قطاربندی تشکیل می‌دهد و در پشت تالار، فضای بزرگ و مستطیل‌شکلی با پوشش طاق و تویزه وجود دارد که به‌عنوان سفره‌خانه یا طنبی استفاده می‌شده است (نک‍ : ملازاده، 7/ 258- 259). اتاقهایی در دو طبقه در طرفین تالار و ایوانْ قرار دارد که اتاقهای بخش شرقی ظاهراً هم‌زمان با تالار و ایوان، و بخش غربی احتمالاً در اوایل دورۀ پهلوی، پس از ویرانی بنای اصلی و تقریباً قرینۀ بخش شرقی ساخته شده است (همانجا).
بناهای ضلع غربیِ حیاط احتمالاً در زمان میرزا علی‌نقی آصف به بنای قدیمی اضافه شده است که با بخش قدیمی تفاوت دارد (همانجا؛ قصری، 37- 38). در میانۀ این جبهه، ایوان ستون‌دار بزرگ، و در پشت آن تالاری با ارسیهای ظریف متعلق به تاریخ 1323 ق وجود دارد. سقف این ایوان نیز دارای قاب‌بندی تزیینی، و پوشش سقف تالار دارای طاق و تویزه و تزیینات گچ‌بری است. در دو طرف ایوان و تالار، راهرو و اتاقهایی در دو طبقه دیده می‌شود که متعلق به اواخر دورۀ قاجار است (ملازاده، 7/ 259). در شمال این بخش، عمارت اندرونی قرار دارد که در حدود 1316 ش، و براساس معماری بومی به‌صورت دو اشکوبه، با یک طبقه زیرزمین و ایوان ستون‌دار با ستون چوبی و تزیینات گچ‌بری ساخته شده است (قصری، 37؛ ملازاده، همانجا).
یکی از بخشهای مجموعهْ حمام زیبای آن است که دارای ستونهای سنگی حجاری‌شده با طرح مارپیچی و تزیینات آهک‌بری دیواره‌ها و پوششهای طاق و گنبدی است (مخلصی، 108؛ قصری، 39).
خانۀ آصف در سال 1375 ش در فهرست آثار ملی به ثبت رسید («خانه ... »، بش‍‌ ). کار احیا و مرمت جدید عمارت آصف از 1378 ش آغاز، و در 1382 ش به‌عنوان موزۀ مردم‌شناسی و با نام «خانۀ کرد» بازگشایی شد («نمایش ... »، بش‍‌ ).

مآخذ

ایازی، برهان، آیینۀ سنندج، بی‌جا، 1371 ش؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، 1350 ش؛ «خانۀ آصف وزیری»، دانشنامۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران (نک‍ : مل‍‌ )؛ زارعی، محمدابراهیم، «سنندج شهر ارسی، بررسی روند شکل‌گیری و گسترش هنر ارسی‌سازی براساس نمونه‌های موجود»، مطالعات معماری ایران، 1392 ش، شم‍ 4؛ قصری، محمدکامبیز، سنندج دارالایالۀ کردستان ایران، سنندج، 1380 ش؛ کریمیان، حسن، «معماران، هنرمندان، استادکاران و کارورزان عهد قاجار و آثار ایشان در سنندج»، اثر، 1376 ش، شم‍ 28؛ مخلصی، محمدعلی، «تزیینات و آرایه‌های حمام»، کتاب ماه هنر، 1382 ش، شم‍ 57- 58؛ ملازاده، کاظم و مریم محمدی، خانه‌های تاریخی (دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دورۀ اسلامی)، تهران، 1385 ش؛ «نمایش فرهنگ مناطق کردنشین در خانۀ کرد سنندج»، خبرگزاری مهر (نک‍ : مل‍‌ )؛ نیز:

Mehrnews, www.mehrnews.com/ news/ 3579564 (acc. Jan. 25, 2017); Iranarchpedia, www.iranarchpedia.ir (acc. Apr. 24, 2024).
مهبانو علیزاده