زبید

زَبید، شهری تاریخی در جنوب تِهامه در نواحی غربی یمن. 
این شهر در دشتی باریک و تنگ در 25کیلومتری دریای سرخ، در نزدیکی جادۀ بندر حُدیده به تَعِز ــ با فاصلۀ چندکیلومتری در کرانۀ راست رود زبیدالمبارک ــ جا دارد و رودخانۀ رِمَع از شمال آن می‌گذرد. امروزه، زبید مرکز مُدیریه‌ای (شهرستانی) به همین نام در استان حدیده است. این شهر، برخلاف سنت شهرسازی یمن، به سبک شهرهای ایرانی مدور ساخته شده بود (هارون، 242؛ حداد، عبدالله، 23؛ جندی، 1/ 208) و در دوره‌های مختلف تاریخی، برای استحکام بیشتر شهر در برابر تهاجم دشمنان، گرداگرد آن 4 دیوار کشیده بودند. امروزه، بقایای دیوارها و خندقهای اطراف زبید، هستۀ مرکزی شهر و بافت تاریخی آن را تشکیل می‌دهد (طاهر، 343؛ صادق، 215-216؛ هارون، 481- 488؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله). 
باروی زبید 5 دروازه داشت که عبارت بودند از: دروازۀ اصلی و مهم سهام در شمال؛ شباریق در شرق؛ قُرْتُب در جنوب؛ باب‌النخل در غرب؛ نصر در جنوب شرقی، جایی که قلعۀ معروف به خانۀ ناصری کبیر ــ از خـاندان بنی‌رسول ــ در آنجا واقع بوده اسـت. این قلعه در 828 ق/ 1425 م، روی ویرانه‌های کاخ آل‌زیاد بر پا شد (نک‍ : حضرمی، 25؛ حسن‌القیسی، 173؛ حداد، عبدالله، 94 بب‍ ، 156- 159؛ صادق، 218). برخی از مورخان و پژوهشگران در دوره‌های مختلف تاریخی، شمار دروازه‌‎های زبید و نام آنها را متفاوت (4، 5، یا 8 دروازه) ذکر کرده‌اند (نک‍ : مقدسی، 84، 86؛ ابوالفـدا، 89؛ ابن‌مجاور، 74؛ نیز نک‍ : صادق، همانجا). 
امروزه، شهرت زبید بیشتر به‌سبب وجود بناهای تاریخی آن ازجمله، مسجدها (ح 89 مسجد)، مدرسه‌ها، کاخها، استحکامات نظامی و ساختار شهری آن است. مصالح ساختمانی به‌کاررفته در بناها، سنگهایی به رنگ قرمز بوده است. بناهای آجری با گچ‌بریهای هندسی و پیچیده، از ویژگیهای برجستۀ معماری آن است؛ ازاین‌رو، زبید در 1994 م، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد (یمن، 172؛ «شهر تاریخی ... »، بش‍‌ ؛ «شهر تاریخی ... »، npn.)؛ اما جنگ داخلی یمن ــ که از 2015 م آغاز شد ــ و همچنین سهل‌انگاری و تخلف در شیوۀ معماری امروزی، این شهر را در خطر حذف‌شدن از فهرست جهانی یونسکو قرار داده است (همانجا). جمعیت شهر زبید در 1383 ش/ 2004 م، حدود 576‘21 تن بوده است («جمعیت ... »، .npn).
برخی از پژوهشگران نام این شهر را برگرفته از نام وادی زبید، یا برگرفته از نام زبیده، رئیس قبیله‌ای ساکن در آنجا، دانسته‌اند. گروهی نیز معتقدند هنگامی‌که محمد بن عبدالله بن زیاد به آن منطقه رفت و آنجا را «زبدة (نیکوترین) هٰذه البلاد» یافت، آن را زبید نـامید (نک‍ : حسن‌القیسی، 170؛ ابن‌مجـاور، 69-70؛ نیـز نک‍ : دنبالۀ مقاله).
تا اوایل سدۀ 3 ق/ 9 م، در جنوب تهامه در محدودۀ منطقه‌ای که سپس‌تر زبید نام گرفت، روستایی به‌نام حُصیب جای داشت که افرادی از قبیلۀ اشعری در آن زندگی می‌کردند (ابن‌مجاور، 68؛ همدانی، 96). در سال 8 ق/ 630 م، ابوموسى اشعری در آنجا مسجدی به نام جامع‌الاشاعر بنا نهاد که یکی از 3 مسجد ساخته‌شده در صدر اسلام، در یمن به شمار می‌رود (حضرمی، 54-55؛ حسن‌القیسی، 170-171). محمد بن عبدالله بن زیاد، بنیادگذار حکومت زیادیان (آل‌زیاد)، در 202 ق/ 817 م از جانب مأمون عباسی برای سرکوب شورش قبایل اشعری و عَکّ به تهامه گسیل شد؛ او در شعبان 204 ق/ 820 م، حصیب و 3 روستای کوچک در نزدیکی آن به نامهای منامه، بعیر و جیبجر (جنیجر) را همانند پایگاهی نظامی در تهامه برای عباسیان بنیاد نهاد و حدود آن را مشخص کرد و نامش را زبید گذاشت و حصار بلندی بر گرد آن کشید؛ پس از آنکه زبید را به‌عنوان پایتخت حکومت خود تعیین کرد، به تثبیت نفوذ خود در اطراف یمن پرداخت (ابن‌قاسم، 1/ 150-151؛ ابن‌مجاور، 82-85؛ ابن‌دیبع، بغیة ... ، 35؛ جندی، 1/ 193-194؛ سرور، 62، 73، 74). 
در روزگار حکومت حسین بن سلامه، از امرای آل‌زیاد (ه‍ م)، بردگانی از حبشه برای خدمت در سپاه آل‌زیاد به زبید آورده شدند. این کار در روند عمران و آبادی زبید تأثیر بسیار داشت؛ ازاین‌رو، برای امنیت بیشتر، نخستین دیوار از خشت و گل، بر گرد شهر کشیده شد (ابن‌مجاور، 72؛ جندی، همانجا؛ عمری، 26؛ حسن‌القیسی، 172؛ حداد، عبدالله، 85). زبید در سالهای پایانی سدۀ 3 ق، آن‌چنان رونقی یافت که نواحی و آبادیهای دیگر را نیز در بر گرفت و به یکی از مخالیف (کوره‌های) یمن بدل شد (ابن‌خردادبه، 141-142؛ قدامه، 192؛ یعقوبی، 1/ 227، 228). مقدسی نیز در سدۀ 4 ق/ 10 م، زبید را قصبۀ تهامه و یکی از دو شهری دانسته، که ملوک یمن در آن مستقر بوده، و به لحاظ معماری باشکوه، آن را بغدادِ یمن خوانده است؛ او آب چاههای آن را شیرین و گرمابه‌هایش را پاکیزه وصف کرده، و همچنین به کاریز زبید ــ که در روزگار آل‌زیاد احداث شده بود ــ و بارو و 4 دروازۀ شهر و بازارهای تنگش اشاره کرده است. مقدسی زبید را از مکه آبادتر، بزرگ‌تر و مجهزتر دانسته است (ص 84-85). 
موقعیت نظامی مناسب این شهرِ مستحکم، همچنین جای‌داشتن آن در مسیر زیارتی ـ تجارتی عدن به مکه، سبب شد تا زبید به پیشرفت و شکوفایی برسد و با ساخت مساجد و مدارس در آن، جایگاه عالمان و فقیهان گردد؛ چنان‌که بسیاری از دانشمندان مسلمان از نقاط مختلف به آنجا آمدند و در آن اقامت گزیدند، همچون مفتی التغلبی که محمد بن عبدالله بن زیاد وی را از بغداد به زبید آورد. این دانشمندان هم در رونق‌دادن و به‌شهرت‌رساندن زبید سهم بسزایی داشتند و آن را به یکی از مراکز فراگیری مذهب تسنن بدل کردند (جندی، 1/ 224، 228، 252، 279؛ «یمن»، 174؛ صادق، 223؛ حسن‌القیسی، 170). مساجد و مدارس آنجا شاگردانی از نقاط مختلف برای تحصیل علوم اسلامی و دیگر علوم می‌پذیرفت و نقشی مهم در گسترش اسلام داشت (همو، 172؛ حضرمی، 24). در آن دوران، زیدیان که به‌سبب ضعف حکومت عباسی در نقاط مختلف یمن به فعالیت پرداخته و تحولاتی ایجاد کرده بودند، در زبید با مخالفت اهالی روبه‌رو شدند. در 284 ق/ 897 م، هنگامی‌که الهادی و یارانش به زبید وارد شدند، میان اهالی و زیدیان درگیری پدید آمد و شماری از زبیدیان به اسارت زیدیان درآمدند (عباسی علوی، 40-41؛ نیز موسوی‌نژاد، 234).
زبیـد پس از زیادیـان، پایتخت بنی‌نجـاح (حک‍ 412-553 ق)، از بردگـان حبشـی، و سپس، بنی‌مهـدی (حک‍ 553- 569 ق) بـود. با توجه به ساخت دیوارهای دوم ــ به فرمان ابومنصور فاتکی، از امرای بنی‌نجاح، در حدود سال 517 ق (ابن‌مجاور، 89؛ یمنی، 210) ــ و سوم، در دوران حکومت بنی‌مهدی، بارها قرمطیان و صُلَیحیان به این شهر حمله کردند، تا اینکه در اواخر سدۀ 5 ق/ 11 م، زبید به اشغال صلیحیان درآمد (ابن‌مجـاور، 89؛ ابن‌دیبع، همان، 45 بب‍ ؛ عمری، 25، 30؛ حسن‌القیسی، همانجا). 
در سال 569 ق/ 1174 م، شمس‌الدوله تورانشاه ایوبی، برادر صلاح‌الدین ایوبی، با استیلا بر یمن و تصرف زبید ــ مرکز حکومت بنی‌مهدی ــ به حیات سیاسی آن خاندان پایان داد (ابن‌اثیر، 11/ 396- 398؛ حداد، محمد، 231-232). اگرچه برخی از حاکمان ایوبی در زبید اقامت نداشتند، آنجا همچنان مرکز اداری و اقتصادی تهامه باقی ماند. طغتکین ایوبی در 589 ق/ 1193 م، دیوار چهارم را بر گرد شهر کشید (حسن‌القیسی، همانجا؛ حضرمی، 24). براساس طرحی که ابن‌مجاور از دیوارهای زبید تصویر کرده، این 4 دیوار، متوالیِ هم بودند (ص 77؛ نیز نک‍ : صادق، 217, 225). 
زبید در دورۀ حکومت رسولیان (626- 858 ق/ 1229-1454 م) به اوج رونق و شکوفایی خود رسید؛ رسولیان گرچه تعز را به‌عنوان پایتخت برگزیدند، اما به زبید نیز اهمیت می‌دادند. آنها به‌سبب حاصلخیزبودن زمین و وجود شبکۀ آب زیرزمینی، کشت و زرع فراوان و نخل و میوه در زبید، عمارتها و کاخهایی در این شهر بر پا کردند و زمستانها را در آنجا به سر می‌بردند. در این دوره هم مساجد و مدارس بسیاری بنا نهاده شد (خزرجی، 1/ 36-40؛ هارون، 446-453؛ صادق، 215-216؛ حداد، عبدالله، 89). سلطان اشرف اسماعیل در 795 ق، ساخت بیش از 200 مسجد و مدرسه را صادر کرد (همو، 90-91؛ نیز نک‍ : ابن‌دیبع، همان، 199؛ خزرجـی، 2/ 203). شمار مسجدها، مدرسه‌ها، محله‌ها، عمارتها، باغها و بازارهای زبید آن زمان بیشتر از شهر تعز (پایتخت رسولیان) بود، چنان‌که ابن‌دیبع (همان، 33) آنجا را ام‌القرای یمن، سرزمین علم و عالمان و فقها و صلاح و خوشبختی وصف کرده است، جایی‌که عالمان هر فن و رشته‌ای در آن رحل اقامت می‌افکندند (نیز حضرمی، 24- 28). 
زبید پس از صنعا، بزرگ‌ترین و ثروتمندترین شهر یمن به شمار می‌رفت و بازرگانان از حجاز و مصر و حبشه به آنجا می‌آمدند. بازرگانان حبشی، به زبید بَرده می‌بردند و از آنجا گونه‌هایی از ادویه‌های هندی و کالاهای چینی می‌آوردند (ابن‌عبدالمنعم، 284-285؛ ابن‌بطوطه، 247). 
پس از انقراض رسولیان، از سالهای میانی سدۀ 9 ق/ 15 م تا سال 921 ق/ 1515 م، طاهریان بر زبید چیرگی یافتند؛ گرچه آنان نیز به‌مانند رسولیان، آنجا را به‌عنوان اقامتگاه زمستانی خود برگزیدند و در نگهداری و تعمیر بناها و عمارتهای آن کوشیدند، اما در آن دوره، آبهای دشت زبید میان دیگر نقاط تقسیم شد. همچنین، بر اثر بروز بلایای طبیعی ازجمله سیل، آتش‌سوزی و زلزله، از رونق و اعتبار زبید کاسته شد (ابن‌دیبع، بغیة، 159بب‍ ، الفضل ... ، 371-376؛ حداد، عبدالله، 92؛ سپهری، 115). 
در سال 921 ق/ 1515 م، با برافتادن طاهریان، ممالیک چَرکَسی مصر به فرماندهی حسین کردی بر تهامه و زبید دست یافتند (ابن‌قاسم، 2/ 643-644؛ زکریا، 57- 58). طی سالهای 927-943 ق/ 1521-1536 م، روند افول و ویرانی شهر زبید شتاب گرفت. در 923 ق/ 1517 م، دولت ممالیک مصر به دست سلطان سلیم عثمانی برافتاد و امرای زبید، حاکمیت عثمانیان را به رسمیت شناختند، به همین سبب تا 945 ق/ 1538 م بر مسند خود ماندند، تا آنکه در آن سال، خادمْ سلیمان پاشا، والی مصر، از سوی عثمانیان به حکومت ممالیک در زبید پایان داد (اوزون‌چارشیلی،II/ 394-395, III(1)/ 26-27؛ زکریا، همانجا؛ حداد، محمد، 311-316). عثمانیان در دورۀ اول تسلط خود بر یمن، از زبید به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پایگاههای خود در برابر حمله‌های پی‌در‌پی زیدیان استفاده می‌کردند. سرانجام در 1045 ق/ 1635 م، امام المؤید زیدی، زبید را از عثمانیان پس گرفت. دیوارهای شهر در این کشمکشها ویران شد (ابن‌قاسم، 2/ 838- 839؛ صادق، 218)؛ چنان‌که نیبور که در 1177 ق/ 1763 م از زبید دیدار کرده، آن را شهری بی‌دیوار دانسته، که اهالی‌اش در نیمی از بخش قدیمی آن ساکن بوده‌اند (I/ 321-330)؛ تا اینکه در زمان حکمرانی شریف حمود (حک‍ 1213-1225 ق/ 1798-1810 م) دیوارهای زبید بازسازی شدند (صادق، همانجا). تسلط زیدیان بر یمن، از نفوذ اهل‌سنت بر زبید کاست. 
در سد‌ه‌های 11 و 12 ق/ 17 و 18 م، با شکوفایی اقتصاد یمن به‌سبب تجارت قهوه در بندر مخا و بیت‌الفقیه، از مراکز مهم تجارتی، زبید از رونق افتاد (همو، 219-220). با مرکزیت‌یافتن بندر حدیده در تهامه در سده‌های 13 و 14 ق/ 19 و 20 م، به‌ویژه در دورۀ دوم تسلط عثمانیان (1872- 1918 م)، زبید که از ناآرامیهای قومی سالهای 1902 و 1917 م هم آسیب دیده بود، بیش از پیش رونق خود را از دست داد (اباظه، 55 بب‍ ؛ EI2, XI/ 370). 
گرایش به مذهب حنفی در میان زبیدیان از دیرباز رواج داشت، اما از دورۀ ایوبیان (ه‍ م) به بعد، مردم به مذهب شافعی، و پس از غلبۀ پیشوایان زیدی، به مذهب زیدی گرایش داشته‌اند (نک‍ : مقدسی، 39، 96؛ جندی، 1/ 224، 228؛ صادق، 223؛ نیز کریملو، 33، 37- 38؛ خضیری احمد، 98، 103، 105).

مآخذ

اباظه، فاروق عثمان، الحکم العثمانی فی الیمن، بیروت، 1986 م؛ ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌بطوطه، رحلة، به کوشش کرم بستانی، بیروت، دار صادر؛ ابن‌خردادبه، عبیداللٰه، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889 م؛ ابن‌دیبع، عبدالرحمان، بغیة المستفید فی تاریخ مدینة زبید، به کوشش عبدالله محمد حبشی، صنعا، 1402 ق؛ همو، الفضل المزید على بغیة المستفید فی اخبار زبید، به کوشش محمد عیسى صالحیه، کویت، 1402 ق/ 1982 م؛ ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1984 م؛ ابن‌قاسم، یحیى، غایة الامانی، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، 1388 ق/ 1968 م؛ ابن‌مجاور، یوسف، صفة بلاد الیمن و مکة و بعض الحجاز، به کوشش اسکار لوفگرن، لیدن، 1951 م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به‌کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840 م؛ جَنَدی، محمد، السلوک، به کوشش محمد علی اکوع، صنعا، 1414-1416 ق/ 1993-1995 م؛ حداد، عبدالله عبدالسلام صلاح، الاستحکامات الحربیة بمدینة زبید، صنعا، 1425 ق/ 2004 م؛ حداد، محمد یحیى، تاریخ الیمن السیاسی، یمن، 1396 ق/ 1976 م؛ حسن‌القیسی، فواز، «مدینة زبید تخطیطها و عمارة مساجدها»، التراث العلمی العربی، بی‌جا، 2011 م، شم‍ 4؛ حضرمی، عبدالرحمان، زبید، مساجدها و مدارسها العلمیة فی التاریخ، دمشق، 2000 م؛ خزرجی، علی، العقود اللؤلؤیة، به کوشش محمد اکوع، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ خضیری احمد، حسن، دولت زیدیه در یمن، ترجمۀ احمد بادکوبۀ هزاوه، قم، 1380 ش؛ زکریا، احمد وصفی، رحلتی الی الیمن، دمشق، 1406 ق/ 1986 م؛ سپهری، محمد و علی غلامی فیروزجائی، «بررسی وضعیت اجتماعی یمن در عصر طاهریان (945- 858 ق)»، تـاریخ، تهـران، 1397 ش، س 13، شم‍ 50؛ سـرور، محمد، النفـوذ الفاطمی فی جزیرة العرب، قاهره، 1957 م؛ «شهر تاریخی زبید در معرض حذف از سیاهۀ میراث فرهنگی جهان»، تقریب (نک‍ : مل‍‌ )؛ طاهر، مظفر عمید، «بناء مدینة زبید فی الیمن»، کلیة الآداب جـامعة، بغداد، 1970 م، شم‍ 13؛ عباسی علوی، علی، سیـرة الهادی الی الحق یحیی بن الحسین، به کوشش سهیل زکار، بیروت، 1972 م؛ عمری، حسین عبداللٰه، الامراء العبید و الممالیک فی الیمن، بیروت، 1409 ق/ 1989 م؛ قدامة ابن جعفر، «الخراج»، همراه المسالک و الممالک ابن‌خردادبه، به کوشش دخویه، لیدن، 1889 م؛ کریملو، داوود، جمهوری یمن، تهران، 1374 ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ موسوی‌نژاد، علی و علی یزدانی، «پیدایش و تطور دولت زیدیۀ یمن»، تاریخ اسلام، تهران، 1389 ش، س 11، شم‍ 3-4؛ هارون، عبده علی عبدالله علی، الدر النضید فی تحدید معالم و آثار مدینة زبید، صنعا، 1425 ق/ 2004 م؛ همدانی، حسن، صفة جزیرة العرب، به کوشش محمد اکوع، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، 1969 م؛ یمنی، عماره، تاریخ الیمن، به کوشش محمد اکوع حوالی، مطبعة العلم، 1399 ق/ 1979 م؛ نیز:

City Population, www. citypopulation. de/ Yemen.html (acc. Dec. 11, 2019); EI2; «Historic Town of Zabid», Whc. Unesco, www.whc.unesco. org/ en/ list/ 611 (acc. Dec. 10, 2019); Niebuhr, C., Reisebeschreibung nach Arabien und andern Umliegenden Ländern, Copenhagen, 1774; Sadek, N., «Zabīd: The Round City of Yemen», Studies on Arabia in Honour of Professor G. Rex Smith, eds. J. F. Healey and V. Porter, Oxford, 2002; Taghribnews, www. taghribnews. com/ fa/ news/ 24824 (acc. Dec. 10, 2019); Uzunçarṣılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983; Yemen, Melbourne, 1999.
شیوا جعفری