زبان و ادب فارسی، دانشنامه

زَبانْ وَ اَدَبِ فارْسی، دانِشْنامه، نخستین دانشنامۀ اختصاصی در معرفی اهم اطلاعات مربوط به زبان و ادب فارسی در همۀ شاخه‌های آن. این دانشنامه دربردارندۀ مهم‌ترین اطلاعات ادبی به زبان فارسی است. اطلاعات عرضه‌شده در این دانشنامه در قالب مقالاتی در باب اصطلاحات ادبی و موضوعات مرتبط با این حوزه‌ها طبقه‌بندی شده است: رجال، کتب ادبی، دستور زبان، اصطلاحات عرفانی، علم معانی و بیان، عروض و قافیه، قالبهای شعری و سبکهای ادبی، زبانهای ایرانی، انواع ادبیات، ادبیات پیش از اسلام، اسطوره‌های ایرانی، اَعلام شاهنامۀ فردوسی و برخی اعلام دیگر، خاصه اعلام قرآنی، نویسندگان و شاعران دورۀ معاصر و احوال و آثار ایران‌شناسانی که در حوزه‌های متنوع زبان و ادب فارسی تحقیق کرده‌اند (نک‍ : سعادت، 16-17).
با توجه به نیازهای جامعۀ فرهنگی به آگاهی از میراث گران‌بهای ادب فارسی، و ضرورت فراهم‌آمدن مجموعه‌ای که مهم‌ترین اطلاعات مربوط به زبان و ادب فارسی را از گذشته تا حال، یک‌جا در دسترس خواستاران بگذارد، فرهنگستان زبان و ادب فارسی به تدوین این دانشنامه همت گماشت. برای این منظور، در اردیبهشت 1371، در بیست‌ودومین جلسۀ شورای فرهنگستان، گروه «تحقیق در متون و ادبیات فارسی» تأسیس شد. این گروه بعدها به گروه «دانشنامه» شهرت یافت. شورای فرهنگستان در بهمن 1371، طرح تدوین دانشنامۀ زبان و ادب فارسی را تصویب کرد (بیدگلی، 53)، و گروه از اردیبهشت 1372 با مدیریت عبدالمحمد آیتی، رسماً آغاز به کار کرد (سعادت، 16؛ مروارید ... ، 79). گزینش مدخلهای دانشنامه، تعیین کمیت و کیفیت مقالات، اتخاذ مناسب‌ترین و علمی‌ترین روش برای عرضۀ مقالات و تدوین شیوه‌نامه‌ای برای یکدست‌کردن مقالات و درنهایت، بررسی، ویرایش و آماده‌سازی آنها، ازجمله تجارب سودمندی بود که دانشنامه در جریان کار و اغلب به روش آزمون‌وخطا به آنها دست یافت (همانجا، نیز 80).
در سال 1379 ش، مدیریت گروه را اسماعیل سعادت، عضو پیوستۀ شورای فرهنگستان عهده‌دار شد. در همان سال، شورای علمی دانشنامه به ریاست عبدالمحمد آیتی و عضویت تنی چند از دیگر اعضای پیوستۀ فرهنگستان (نصرالله پورجوادی، حسن حبیبی، غلامعلی حداد عادل، محمد خوانساری، بهمن سرکاراتی، اسماعیل سعادت، احمد سمیعی گیلانی، علی‌اشرف صادقی، کامران فانی، زین‌العابدین مؤتمن، محمدعلی موحد و ابوالحسن نجفی) تأسیس شد (سعادت، همانجا؛ نیز نک‍ : صادق‌زادۀ دربان، 435-436).
اسماعیل سعادت در مقدمۀ جلد اول (ص 17)، دانشنامه را «مختصر، الفبایی، اختصاصی و مبتنی‌بر نظام ارجاعی» معرفی کرده است. او تأکید می‌کند در تألیف و تنظیم مقالات دانشنامه سنتهای متعارف دانشنامه‌نویسی به شیوۀ جدید در نظر گرفته شده، و قواعد دستوری زبان فارسی، پرهیز از اطناب و عبارت‌پردازی و اکتفا به عبارات ساده، روشن، قابل فهم و خالی از حشو و ابهام رعایت شده؛ همچنین در املای کلماتْ قواعد کلی دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان رعایت شده است (همانجا). سعادت بر این نکته تأکید داشت که تهیه‌کنندگان دانشنامه و نویسندگان مقالات باید آخرین تحقیقات را در مورد هر مقاله در نظر داشته باشند و اطلاعاتی که دربارۀ مدخلها به دست می‌دهند، دقیق، درست و مستند به منابع معتبر باشد (نک‍ : مروارید، 82).
در این دانشنامه، در ضبط تلفظ عنوان مدخلها و همچنین برای بهتر خوانده‌شدن کلمـات ناآشنا از شیوۀ حرکت‌گذاری بهره گرفته شده است. در نقل آیات قرآن کریم، اعراب‌گذاری و علامت نقل‌قول  صورت گرفته است. املای اعلام و دیگر کلمات خارجی و همچنین آوانگاری کلمات ناآشنای مربوط به زبانهای ایران باستان در پایین صفحات آمده است. در ضبط اعلام خارجی، آنجا که دانشنامه از زبان خود سخن می‌گوید، ضبط مختار خود را آورده، که مبتنی‌بر ضبط معتبرترین فرهنگهای اعلام است؛ ولی هر جا از منبعی نقل‌قول می‌کند، ضبط منبع را ترجیح می‌دهد (سعادت، 18).
دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در تألیف مقالاتْ رعایت تناسب حجم مقاله و اهمیت موضوع مدخل را در نظر داشته است؛ ولی گاه بدان سبب که دربارۀ مدخلی مهم، اطلاعاتی اندک در دست بوده، و به‌عکس، دربارۀ مدخلی با اهمیت کمتر، اطلاعاتی بیشتر در اختیار بوده، موجب شده است که حجم بعضی مقاله‌ها دارای تناسب مطلوب نباشد (همانجا)؛ همچنین در تألیف مقالات، فقط به ذکر آراء مختلف اکتفا می‌کند و خود از هیچ‌یک از آنها جانب‌داری نمی‌کند، بلکه با معرفی منابعی که در آنها از این آراء سخن گفته شده است، امکان می‌دهد که خوانندهْ خود قضاوت کند. نظام ارجاعی در این‌گونه مقاله‌ها بدین نحو است که: «هر قولی که در دل مقاله می‌آید، باید مستند باشد و مآخذْ داخل پرانتز نشان داده شود که آن قـول از کجـا گرفتـه شـده است. در پایان مقالـه هم منابع مـورد استفاده با مشخصات آن ذکر شود» (همو، 18، 19؛ مروارید، همانجا).
این دانشنامه در نظام ارجاعی از شیوۀ معمول دانشنامه‌های معتبر امروزی پیروی کرده است؛ به این معنی که در متن مقاله، از میان مشخصات کتاب‌شناختی منبع، به ذکر نام خانوادگی یا شهرت مؤلف، منبع و شمارۀ جلد و صفحه اکتفا کرده، و مشخصات تکمیلی آن را به پایان مقاله برده است. در منابع پایانی که به ترتیب الفبا مرتب شده، نخست مشخصات کتاب‌شناختی منابع فارسی، و سپس مشخصات کتاب‌شناختی منابع لاتین معرفی شده است (برای آگاهی بیشتر از جزئیات مذکور، نک‍ : سعادت، همانجا). اگر در سیاق عبارت مقاله نام نویسنده، شاعر، اثر یا عنوان موضوعی آمده باشد که در دانشنامه مدخلی مستقل به آن اختصاص داده شده، و مطلب مقاله به آن مدخل ربط مستقیم داشته باشد، آن نام یا عنوان با ستاره مشخص شده است تا خواننده برای کسب اطلاعات بیشتر به آن مراجعه کند. کوشش بر این بوده که برای تألیف هر مقاله از مؤلفان متخصص در همان زمینه بهره گرفته شود (همو، 20).
این دانشنامه در تألیف مقالات از همکاری اهل تألیف و تحقیق، که بعضی از آنها از متخصصان طراز اول زبان و ادب فارسی‌اند، بهره برده است (همانجا). بیش از 420 مؤلف با دانشنامه همکاری کرده‌اند. شماری از ایشان استادان ایرانی ساکن خارج از کشور یا ایران‌شناسان برجستۀ خارجی بوده‌اند. اجرای طرح دانشنامه باعث شد بسیاری از صاحبان تخصص و تحقیق در حوزه‌های زبانی و ادبی با عالی‌ترین نهاد فرهنگی کشور همکاری کنند؛ همچنین محققان و مؤلفان جوان و کمترشناخته‌شده، ولـی شایسته هم در اجـرای طـرح مشـارکت کنند. ایـن همکاری در توسعۀ علم دانشنامه‌نگاری در کشور نقش بسزایی داشته است (برای آگاهی بیشتر از شیوۀ کار دانشنامه، نک‍ : مروارید، 79-84).
براساس برنامه‌ریزی صورت‌گرفته، بنا بر این بود دانشنامه در 6 جلدِ بیش‌وکم 750صفحه‌ای تنظیم، و هر دو سال، جلدی از آن منتشر شود. 
جلد اول دانشنامه در 1384 ش، در قطع رحلی، منتشر شد. این جلد 440 مدخل دارد که در 760 صفحه تنظیم شده است. در این جلدْ 126 مؤلف با دانشنامه همکاری کرده‌اند. این جلد مداخل «آب» تا «برزویه» را در برگرفته است. تجربۀ جلد اول، کار گروه را در انتخاب نویسندگان و تدوین مقالات مجلدات بعد آسان‌تر کرد (شجاع کیهانی، 47؛ صادق‌زادۀ دربان، 437).
جلد دوم، در سال 1386 ش، در 76 صفحه و 416 مدخل منتشر شد. در این جلد 159 مؤلف با دانشنامه همکاری داشته‌اند. این جلد از «برندق خجندی» تا «حیرتی تونی» را در بر گرفته است.
جلد سوم، در 1388 ش، در 752 صفحه و 361 مدخل منتشر شد. در این جلدْ 130 مؤلف با دانشنامه همکاری داشته‌اند. این جلد شامل مداخل «خارزنجی» تا «سنایی غزنوی» است.
جلد چهارم، در 1391 ش، در 830 صفحه و 365 مدخل منتشر شد. در این جلد 137 مؤلف با دانشنامه همکاری داشته‌اند. این جلد از «سندبادنامه» تا «فردوسی» را در بر گرفته است.
جلد پنجم، در 1393 ش، در 860 صفحه و 343 مدخل منتشر شد. در این جلد 129 مؤلف با دانشنامه همکاری داشته‌اند. این جلد شامل «فردوسی ثانی» تا «مسرور طالقانی» است.
جلد ششم، در 1395 ش، در 860 صفحه و 320 مدخل منتشر شد. فراهم‌آمدن این جلد که از مدخل «مسعود، محمد» تا مدخل «یونس» را در بر گرفته، حاصل همکاری 135 مؤلف با دانشنامه است (نک‍ : صادق‌زادۀ دربان، 437- 438).
پس از انتشار جلد ششم، برای تکمیل دورۀ شش‌جلدی، تدوین جلد ذیل در دستور کار قرار گرفت. مداخل جلد ذیل دانشنامه شامل مقالاتی است که پس از موعد مقرر به دفتر دانشنامه رسید و از نظر الفبایی، امکان گنجاندن آنها در مجلدات بعد نبود؛ افزون‌‌برآن، مقالاتی که در مدخل‌گزینی اولیه از قلم افتاده بود، همچنین مقالاتی کـه پس از انتشار مجلـدات دانشنامـه مدخل‌کردن آنهـا ضروری به نظر می‌رسید، همگی در جلد ذیل گنجانده شد. برای مثال می‌توان از شرح‌حال استادان بزرگی که در اثنای انتشار مجلدات دانشنامه از دنیا رفته بودند، یاد کرد. پس از تصویب مدخلهای جلد ذیل در شورای علمی گروه، تدوین جلد ذیل آغاز شد و دو سال به طول انجامید. جلد ذیل دانشنامه در 1397 ش، در 556 صفحه، و حاوی 150 مدخل منتشر شد. در این جلد، 89 مؤلف با دانشنامه همکاری داشتند. مجلدات دانشنامه درمجموع، 390‘ 2 مدخل در 386‘5 صفحه به قطع رحلی در «دورۀ اول» انتشار یافت.
پس از انتشار جلد ذیل، تصمیم گرفته شد دانشنامه در قطع وزیـری تجدید چـاپ شـود. دورۀ 12جلـدی دانشنامه با همکاری انتشارات سخن منتشر شد. بازخوانی، اصلاح جزئی برخی مقالات، افزودن چند مدخل و ادغام مداخل جلد ذیل در مجلدات دانشنامه به صفحه‌آرایی مجدد این دوره انجامید و در سال 1398 ش منتشر شد.
گروه هم‌زمان با تدوین مجلدات دانشنامه، به آماده‌سازی مجموعۀ برگزیده‌های تخصصی از مقالات دانشنامه اهتمام داشت. هدف از این کار، دسترسی پژوهشگران و علاقه‌مندان به مجموعه‌‌مقالات تخصصی حوزه‌های متنوع زبان و ادب فارسی بود. فردوسی و شاهنامه‌‌سرایی اولین کتاب این مجموعه بود که در سال 1390 ش به مناسبت نخستین هزارۀ شاهنامۀ فردوسی منتشر شد. مقالات گنجانده‌شـده در ایـن مجموعـه عبـارت‌اند از: فردوسـی، شاهنامه، اسطوره‌ها و شخصیتهای حماسی و تاریخی که در دانشنامه مدخل شده‌اند، منابع فردوسی در سرودن شاهنامه، همچنین آثاری که به تقلید از شاهنامۀ فردوسی سروده شده است. بیشتر مقالات این مجموعه به قلم جلال خالقی مطلق، فردوسی‌پژوه نامدار، تألیف شده است.
پس از انتشار دورۀ 12جلدی، گروه تدوین مجموعۀ برگزیدۀ مقالات را از سر گرفت. در 1399 ش، 7 کتاب از این مجموعه منتشر شد. این کتابها عبارت‌اند از:
فردوسی و شاهنامه‌سرایی (تجدید چاپ): این مجموعه در دو مجلد و 202‘1 صفحه منتشر شد.
ادبیات معاصر ایران: ایـن مجموعه شامـل مداخـل مربوط بـه شاعران و نویسندگان معاصر و آثارشان است که در مجلدات دانشنامه مدخل بوده‌اند. این کتاب به‌ منظور استفادۀ پژوهشگران حـوزۀ ادب معاصر در دو مجلد و 318‘1 صفحه، به کوشش فرزانه رشیدی، پژوهشگر گروه دانشنامه، منتشر شد.
انواع ادبیات و سبکهای ادبی فارسی: مقالات این مجموعه شامل موضوعاتی همچون ادبیات ایران پیش از اسلام، ادبیات معاصر، ادبیات انقلاب اسلامی، ادبیات مشروطه، ادبیات داستانی، ادبیات عامیانه، ادبیات عرفانی، ادبیات کودک و نوجوان، و همچنین سبکهای ادبی فارسی است که پیش از این در دانشنامه منتشر شده است. این مجموعه در یک مجلد و 519 صفحه به کوشش سمیه ربیعی‌، پژوهشگر گروه دانشنامه، منتشر شد.
ایران‌شناسی و ایران‌شناسان: در این مجموعه، مقالۀ «ایران‌شناسی» و تمامی ایران‌شناسانی که در دانشنامهْ مدخل بوده‌اند، گردآوری شده است. این مجموعه در یک مجلد و 965 صفحه، به کوشش سمیه پهلوان، پژوهشگر گروه دانشنامه، منتشر شد.
بلاغت و عروض و قافیه در ادب فارسی، دیگر مجموعۀ بلند منتشرشده است. در این کتاب، تمامی مداخل مربوط به حوزۀ بلاغت، شامل اصطلاحات علم معانی، بیان، بدیع، عروض و قافیه که در مجلدات دانشنامه منتشر شده بود، گردآوری شده است. این مجموعه در دو مجلد و 225‘1 صفحه، به کوشش آمنه بیدگلی، پژوهشگر گروه دانشنامه، منتشر شد. 
پنج شاعر بزرگ ایران، نام دیگر مجموعۀ برگزیدۀ مقالات دانشنامه است که مقالات فردوسی، نظامی، سعدی، جلا‌ل‌الدین بلخی و حافظ را در خود گرد آورده است. مؤلفان این مقالات استادان برجسته و طراز اول حوزۀ زبان و ادب فارسی هستند. همچنین آثار منتشرشده از این شاعران، پس از شرح احوال آنها آورده شده است. این مجموعه در 816 صفحه، به کوشش مژگان گله‌داری، پژوهشگر دانشنامه، منتشر شد.
در واپسین روزهای سال 1400 ش، به مناسبت یادروز نظامی گنجوی، بزرگ‌ترین سرایندۀ منظومه‌های عاشقانۀ فارسی و یکی از 5 شاعر بزرگ ایران، مجموعۀ دیگری با عنوان نظامی گنجوی، زندگی و آثار منتشر شد. مقالۀ مفصل نظامی گنجوی، به قلم جلال‌ خالقی مطلق، 125 صفحه از این مجموعه را به خود اختصاص داده است. مؤلف در این مقاله، در 9 بخش به زندگی‌نامه، آثار، دانشها و تجارب، اخلاق و بینش، ویژگیهای زبانی و شیوۀ بیان نظامی، سرایندگان پیش از او، تأثیر نظامی در آثار پس از خود و دست‌نویسها، چاپها، تفسیرها، پژوهشها و ترجمه‌های آثار نظامی پرداخته است. می‌توان گفت این مقاله آخرین و به‌روزترین اطلاعات دربارۀ نظامی را در دسترس علاقه‌مندان نظامی و آثارش قرار می‌دهد. در این مجموعه، مقالات «خسرو و شیرین و اسکندرنامه‌ها»، که پیش از تألیف مدخل «نظامی» در مجلدات ابتدایی دانشنامه به چاپ رسیده بود، همچنین شخصیتهای داستانهای نظامی نظیر شیرین، فرهاد و خسرو پرویز آورده شده است. این مجموعه در 229 صفحه و به کوشش آمنه بیدگلی، پژوهشگر گروه دانشنامه، منتشر شده است.
مجموعۀ فرهنگها و لغت‌نامه‌ها، دیگر مجموعۀ بلند دانشنامه است که در آن، مداخل مربوط به فرهنگها و کتابهای مرجع گردآوری شده است. بیشتر مقالات این مجموعه به قلم علی‌اشرف صادقی، استاد دانشگاه و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تألیف شده است. این مجموعه در دست انتشار می‌باشد.
چند مجموعۀ بلند دیگر از مقالات تخصصی دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، همچنین مجموعه‌هایی مربوط به نویسندگان بزرگی که هم خود و هم آثارشان جزو مداخل دانشنامه‌اند، به‌صورت کتابهای کوچک و در حجم کمتر از 100 صفحه منتشر خواهد شد. به هنگام انتشار مجلدات دانشنامه برخی از صاحب‌نظران به نقاط قوت و ضعف آن اشاره کرده‌اند.
 احمد سمیعی نقش اسماعیل سعادت را، به‌عنوان سرپرست و سرویراستار، در ویرایشْ کاری بسیار مهم دانسته است. او بر آن است ویراستار دانشنامه در سطوح مختلف بایستی تخصصهای معینی داشته باشد. سعادت واجد این ویژگی متمایز بود. در مقالۀ دائرةالمعارفی، ویرایش ساختاری بسیار اهمیت دارد. همچنین ویرایش زبانی اهمیت خاص خود را پیدا می‌کند، چون در دانشنامه زبان باید تا حدی یکدست باشد؛ زبان دانشنامه نباید فاخر یا عامیانه باشد؛ مقالات باید به زبان معیار باشند (ص 32). علی‌اشرف صادقی (ص 129) نیز دقت‌نظر سعادت را ستوده، و او را استاد این کار دانسته، و گفته است: «نهایت دقت خود را به کار بسته‌اند تا اطلاعاتی که در این کتاب عرضه می‌شود حتی‌المقدور صحیح باشد و خواننده را به گمراهی نکشاند». او بر آن است تهیۀ دائرةالمعارف کار دشواری است و رسیدن به منابع، به‌ویژه منابعی که بـه زبانهای مختلف فرنگی است و تحقیقاتی کـه شرق‌شناسان کرده‌، و به انگلیسی، فرانسوی، روسی، ایتالیایی و آلمانی منتشر کرده‌اند، در ایران برای همه میسر نیست؛ بنابراین باید از دائرةالمعارف و دانشنامه‌هایی که در ایران منتشر می‌شود، توقع پایین بیاید. او نظر قزوینی دربارۀ لغت‌نامۀ دهخدا را آورده، و گفته است: «اگر در کتابی به این حجم 000‘10 غلط پیدا شود، قابل قبول است. این نکتۀ حکیمانه را می‌شود تعدیل کرد و در مورد دانشنامه‌ها هم گفت» (همانجا).