زاهد هروی

زاهِدِ هِـرَوی، محمد زاهد بن محمد اسلم حسینی هروی کابلی، معروف به زاهد هروی و میر زاهد (د 1101 ق/ 1690 م، کابل) متکلم و منطقی سدۀ 11 ق/ 17 م در شبه‌قاره.
وی در هند زاده شد. پدرش متولد هرات، و پروردۀ کابل بود و در جوانی به هندوستان رفت. جهانگیر شاه صدارت کابل (در امور مذهب و قضا) را به او سپرد که نشان از منزلت وی دارد. از میـان استادان او ــ کـه در منابع آمـده است ــ تنها پـدرش و محمدفـاضل بدخشی شناختـه‌شده‌اند. از جوانی به کسوت استادی درآمد و همچون پدرش، به دربار گورکانیان راه یافت. در 1064 ق/ 1654 م، به حکم شاه‌ جهان (سل‍ 1037- 1068 ق/ 1628- 1658 م)، وقایع‌نگار کابل، و در 1077 ق/ 1666 م، به امر اورنگ‌زیب عالمگیر (سل‍ 1068- 1118 ق/ 1658-1706 م)، محتسب لشکر شاهی در اکبرآباد شد و سپس‌تر، به صدارت کابل رسید. وی طبع شاعری هم داشت (بختاورخان، 2/ 454؛ شاهنوازخان، 91-92؛ آزاد بلگرامی، مآثر ... ، 1/ 206- 209، سبحة ... ، 67؛ عبدالحی، 6/ 306-307؛ مایل هروی، 7- 9؛ شریعتی، 7-11).
سلسلۀ استادان زاهد هروی از طریق بدخشی، یوسف کَوسَج قره‌باغی (د 1035 ق/ 1626 م)، میرزا جان شیرازی (د 995 ق/ 1587 م) و جمال‌الدین محمود شیرازی به ابوعبدالله جلال‌الدین دوانـی (د 908 ق/ 1502 م؛ ه‍ م) می‌رسد. گرایشـی در علوم عقلی که ریشه در شیراز داشت، در شبه‌قاره، با زاهد هروی، به کمال رسید (نک‍ : ثبوت، 19-20؛ ندوی، IV/ 21؛ پورجوادی، 607ff.؛ احمد، «منطق ... »، 228-230).
برنامۀ درسی نظام‌الدین سِهالَوی (د 1161 ق/ 1748 م)، معروف به درس نظامی، که از میانۀ سدۀ 12 ق/ 18 م، در مدارس هند رواج یافت و افزون‌‌بر علوم نقلی به علوم عقلی نیز توجه داشت، شامل آثاری از زاهد هروی بود که بر شهرت وی افزود.
زاهد در زمان حیات، در لاهور، اکبرآباد و کابل حلقۀ درس داشت (عبدالحی، 6/ 307؛ ثبوت، 23-26؛ رابینسن، 183-184؛ احمد، «درس ... »، npn.؛ غفـارخان، 1897). در عقلیـات، وی را در میان پیشینیان و معاصرانش، بی‌نظیر دانسته‌اند (نک‍ : عبدالحی، آزاد بلگرامی، همانجاها)؛ اما ابوالحسن ندوی (د 1420 ق/ 1999 م) در نقلیات (فقه و حدیث) او را متبحر ندانسته است (همانجا). از شاگردان وی می‌توان از فرزندش، محمد اسلم، شاه عبدالرحیم بن وجیه‌الدین دهلوی (نامدارترین شاگردش و پدر شاه ولی‌الله دهلوی) و حامد جونپوری نام برد (برای آگاهی از اسامی دیگر شاگردانش، نک‍ : شریعتـی، 25-27). گرایش زاهد هـروی به عرفـان با عنـایت به نسب علمی‌اش محتمل است. منابع نیز از فقیرمشربی و مؤانست او با اکابر نقشبندیه خبر داده‌اند (نک‍ : دهلوی، 34؛ آزاد بلگرامـی، مآثر، 1/ 207؛ رضوی، 208)؛ بااین‌حال، ادله‌ای بر پیوستنش به تصوف در دست نیست.
منابع دربارۀ جایگاه منطق در دروس رسمی و نیمه‌رسمی شبه‌قاره تا اواخر سدۀ 9 ق/ 15 م، سکوت کرده‌اند. با مهاجرت شاگردان دوانی به هند، منطق در کنار علوم رایج نقلی رواج یافت و با زاهد هروی به کمال رسید. نظر به حاشیه‌های فراوانی که بر آثارش نوشته‌اند، می‌توان گفت سنت منطقی هند بر آثار او استوار است (احمد، «منطق»، 227ff.). 
آثار زاهد هروی در منطق عبارت‌اند از: 
حاشیه بر القطبیة قطب‌الدین رازی (د 766 یا 776 ق) که دربارۀ مـاهیت تصدیق، و در شـرح دفاعیات رازی از اثیرالـدین ابهـری (د 660 یا 661 یا 663 ق) در برابر انتقادات خواجه نصیرالدین طوسی است. به عقیدۀ هروی، رازی، ابن‌سینا و ابهری، تصدیقْ عبارت است از اذعان به تحقق محمول برای موضوع در نفس‌الامر، بر وجه اجمال؛ بنابراین، تصدیق، قطع‌نظر از معنای قضیه، همانا اذعان به تحقق معنای قضیه است (ثم صدَّقناه)؛ اما نزد خواجه، تصدیق همان حکم یا انتساب امری به امری به نحو ایجاب و سلب است. این نظر را که منسوب به «حکما» ست و مطابق با آن، معنای قضیه، فی‌نفسه متضمن انتساب محمول به موضوع به نحو ایجاب و سلب است، در آثار ارسطو نیز می‌توان پی‌گیری کرد (ارسطو، 17b، بند 20؛ قطب‌الدین، 96- 98، 102-103؛ زاهد هروی، 117 بب‍ ؛ اژه‌ای، 117-134). زاهـد هروی در ایـن اثـر بـه اقـوال و آثار بسیاری از فلاسفه ارجاع می‌دهد که نشان از اشراف او بر این موضوع دارد (بـرای آگاهی از آراء ابتکـاری وی، نک‍‌ : شریعتـی، 52 بب‍ ). ایـن کتاب بـا عنوان شرح الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق، با تصحیح و مقدمه‌ای تحقیقی از مهدی شریعتی منتشر شد. شریعتی در مقدمه، از 40 حاشیه‌نویس این اثر نام ‌برده است (ص 40-50). 
دیگر اثر هروی در زمینۀ منطق، حاشیه بر شرح علامۀ دوانی (830 - 908 ق) بر تهذیب المنطق ملا سعد تفتازانی (د 792 ق/ 1391 م) است که نخستین‌ بار در 1263 ق/ 1847 م، در لکهنو، با عنوان حاشیة على تهذیب المنطق، همچنین در ذیل مجموعه‌هایی ازجمله مجموعۀ ملا جلال دوانی در 1331 ق، در دهلی چاپ شده است (شریعتی، 29، حاشیۀ 1). 
حاشیه بر حاشیۀ قطب‌الدین رازی بر الرسالة الشمسیۀ کاتبی قزوینی (د 675 ق/ 1276 م) اثر دیگر هروی است (احمد، همان، 240). ویسنفسکی برای هریک از دو اثر اخیر، 14 حاشیه‌نویس معرفی می‌کند (ص 164, 166).
200 سال پس از وفات عضدالدین ایجی (756 ق/ 1355 م)، المواقف فی علم الکلام، از طریق شاگردان دوانی به شبه‌قاره راه یافت. حاشیۀ میرزا جان شیرازی بر حاشیۀ قاضی شاه سمرقندی بر شرح جرجانی بر المواقف، گرچه میان علما مقبول واقع نشد، توانست کتاب را به نسل بعدی معرفی کند. رونق و رواج المواقف به‌سبب حاشیۀ زاهد هروی بر شرح جرجانی بود؛ این حاشیه تنها به موقف دوم، «فی الامور العامة در اقسام موجود: واجب، جوهر، عرض» پرداخته است. احمد («مواقف ... »، npn.) 22 حاشیه بر حاشیۀ میر زاهد یافته است (برای آگاهی از وضعیت نشـر، نک‍ : شریعتی، 28، حاشیـۀ 3). بـا رونق المـواقف، از اهمیت تجرید الاعتقاد خواجه کاسته شد و به‌ندرت، آن‌ هم با حاشیۀ اشعری‌مآبانۀ شمس‌الدین اصفهانی (د 749 ق/ 1348 م)، تعلیم می‌شد. 
دیگر اثر کلامی زاهد هروی، حاشیه بر حاشیۀ شمس‌الدین اصفهانی بر تجرید الاعتقاد است که مقبولیتی نیافت (پورجوادی، 613-614). 
حاشیه بر شرح دوانی (شواکل الحور)‌ بر هیاکل النور شهاب‌الدین سهروردی (ویسنفسکی، 174) و تفسیر به فارسی (GAL, S, II/ 622)، از دیگر آثار میر زاهد است.

مآخذ

آزاد بلگرامی، میر غلامعلی، سبحة‌ المرجان، بمبئی، 1303 ق/ 1886 م؛ همو، مآثر الکلام (سرو آزاد)، به کوشش عبدالله خان، حیدرآباد دکن، 1910 م؛ اژه‌ای، محمدعلی، «حکم، قضیه و تصدیق: بررسی نظرات قطب‌الدین رازی و خواجه نصیرالدین طوسـی در بـاب ماهیت تصـدیق»، فلسفـه، تهـران، 1381 ش، شم‍ 4-5؛ بختاورخان، محمد، مرآة العالم: تاریخ اورنگ‌زیب، به کوشش ساجده س. علوی، لاهور، 1979 م؛ ثبوت، اکبر، «کتابهای ایرانیان در برنامه‌های مدارس اسلامی هند»، آینۀ میراث، تهـران، 1387 ش، س 6، شم‍ 1؛ دهلوی، شاه ولی‌الله، انفاس العارفین، دهلی، 1335 ق؛ زاهد هروی، شرح الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق، به کوشش مهدی شریعتی، قم، 1420 ق؛ شاهنوازخان، مآثر الامرا، به کوشش میرزا اشرف علی، کلکته، 1309 ق/ 1891 م، ج 3؛ شریعتی، مهدی، مقدمه بر شرح الرسـالة ... (نک‍ : هم‍ ، زاهد هروی)؛ عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر، حیدرآباد دکن، 1398 ق/ 1978 م؛ قطب‌الدین رازی، «الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق»، رسالتان فی التصور و التصدیق، به کوشش مهدی شریعتی، قم، 1416 ق؛ مایل هروی، نجیب، «میر زاهد هروی»، آریانا، کابل، 1348 ش، س 27، شم‍ 3؛ نیز:

Ahmed, A. Q., «Dars-i Niẓāmī», EI3, www. referenceworks. brillonline. com/ entries/ encyclopaedia-of-islam-3/ dars-i-nizami-com-27350 (acc. May. 16/ 2023); id., «Logic in the Khayrābādī School of India: A Preliminary Exploration», Law and Tradition in Classical Islamic Thought, eds. M. Cook et al., New York, 2013; id., «The Mawāqif of ˓AĐud al-Dīn al-Ījī in India», Philosophical Theology in Islam, 2020, vol, V, www.brill.com/ display/ book/ edcoll / 9789004426610/ BP000020. xml?language=en (acc.Dec.12, 2023); Aristotle, «On Interpretation», Great Books of the Western World, tr. A. J. Jenkinson, Chicago, 1990; vol. VII; GAL, S; Ghaffar Khān, H. A., «Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: India», History of Islamic Philosophy, eds. Seyyed H. Nasr and O. Leaman, London, 1996, vol. II; Nadwi, A., Saviours of Islamic Spirit (vol IV: Hakim-ul-Islam. Shah Waliullah), Lucknow, 2004; Pourjavady, R. and A. Q. Ahmed, «Theology in the Indian Subcontinent», The Oxford Handbook of Islamic Theology, ed. Schmidtke, Oxford Handbooks Online; Rizvī, A. A., Shāh Walī-Allāh and His Times (A Stuḍy of Eigtheenth Century Islām, Politics and Society in India), Canberra, 1980; Robinson, F., «Ottoman-Safavids-Mughals: Shared Knowledge and Connective Systems», Journal of Islamic Studies, Huddersfield, 1997, vol. VIII, no. 2; Wisnovsky, R., «The Nature and Scope of Arabic Philosophical Commentary in Post-Classical (ca. 1100-1900 AD) Islamic Intellectual History: Some Preliminary Observations», Philosophy, Science and Exegesis in Greek, Arabic and Latin Commentaries, eds. P. Adamson et al., London, 2004. 
مهران نوری