زابل

زابُل، شهرستان و شهری در شمال استان سیستان و بلوچستان ایران؛ همچنین، ولایتی در جنوب شرقی افغانستان.

شهرستان

شهرستـان زابـل بـا 344 کمـ‍2 در شمـال شرقی استان سیستان و بلوچستان جای دارد و از شمال و غرب به شهرستان نیمروز، از شرق به شهرستان هیرمند و از جنوب به شهرستانهای هامون و زهک محدود است. این شهرستان، به مرکزیت شهر زابل، براساس تقسیمات کشوری سال 1395 ش/ 2016 م، متشکل از یک بخش به نام مرکزی، دو شهر به نامهای زابل و بُنجار، و 78 آبادی دارای سکنه است («جدول ... »، «شهرستان ... »، نیز «نقشه ... »، بش‍ ). در سرشماری رسمی سال 1395 ش، شهرستان زابل 666‘165 تن جمعیت داشت که ازاین‌میان، 950‘134 تن در شهر زابل، 924‘26 تن در شهر بنجار، و 640‘ 57 تن در روستاهای این شهرستان استقرار داشتند («درگاه ... »، بش‍ ). 
شهرستان زابل در دشتی هموار جای دارد و دارای آب‌وهوای بیابانی و گرم و خشک است. نوسان دمای آن از °5 سانتی‌گراد در زمستان، تا بیش از °45 سانتی‌گراد در تابستان، و میزان بارندگی سالانۀ آن در بیشتر سالها حـدود 50 میلی‌متر گزارش شـده است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 21؛ جعفری، 3/ 631). یکی از ویژگیهای آب‌وهوایی این شهرستان، بادهای 120‌روزۀ سیستان اسـت. هرساله، از روزهـای پایانی اردیبهشت تـا روزهای پایانی شهریور، این شهرستان در معرض وزش بادهای شدید قرار می‌گیرد. سرعت این بادها که از شمال شرق به جنوب غرب می‌وزند، در تیرماه بـه حدود 100 کم‍ـ در سـاعت می‌رسـد. بادهای سیستان در مسیر خود باعث توفان شن و جابه‌جایی ریگهای روان می‌شوند («شهرستان»، بش‍ ). 
اقتصاد شهرستان زابل بیشتر برپایۀ کشاورزی، دامداری و قالی‌بافی استـوار است (فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 20). در گذشتۀ نه‌چندان دور، آب مورد نیاز کشاورزی این شهرستان بیشتر از رودخانۀ هیرمند تأمین می‌شد؛ اما بر اثر خشک‌سالیهای ناشی از تغییرات اقلیمی و کاهش میزان آب رودخانۀ هیرمند، آب کشاورزی و آشامیدنی مردم این شهرستان از مخازن چاه‌نیمه‌ها تأمین می‌شود. این چاه‌نیمه‌ها درواقع، 3 گودال طبیعی بزرگ در جنوب دشت سیستان‌اند که در اثر عوامل فرسایشی همچون باد، باران و روان‌آبهای سطحی، در رسوبات دریاچۀ سیستان پدید آمده‌اند و آب آنها از رودخانۀ هیرمند و شعبات آن تأمین می‌گردد (همایون‌نژاد، 3).
در شهرستان زابل یا حوالی آن، بقایای آثار تاریخی ارزشمندی برجای مانده است که نشان از اهمیت و آبادانی این منطقه از سیستان در گذشته‌های دور دارد. مهم‌ترین آثار منطقه اینها ست: ویرانه‌های آتشکده و کاخ بزرگی از روزگار هخامنشیان و اشکانیان در کوه خواجه در کنار دریاچۀ هامون؛ دهانۀ غلامان در 48کیلومتری شهر زابل؛ قلعۀ رستم در 50‌کیلومتری جنوب غربی شهر زابل که تا چند سدۀ پیش مسکونی بوده است؛ ویرانه‌های شهر زرنج / زرنگ در غرب زابل در جلگه‌ای نزدیک دریاچۀ هامون؛ بقایای آتشکدۀ تپـۀ کرکوی، متعلق بـه روزگار ساسانیان؛ ویرانۀ منار یا میل قاسم‌آباد در 18کیلومتری شهر زابل، مربوط به سدۀ 6 ق/ 12 م ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).

شهر

شهر زابل در °30 و ´7 عرض شمالی، و °59 و ´25 طول شرقی، و در ارتفاع 475‌متری از سطح دریا جای دارد. رودخانۀ رومدی، از شعبات رودخانۀ هیرمند، از دوکیلومتری شهر می‌گذرد و در شمال غربی آن در زمینهای پیرامون دریاچۀ هامون صابری در زمین فروکش می‌کند. افزون‌بر آن، در پیرامون شهر زابل، به‌ویژه در نواحی شرقی و شمالی آن، چندین رودخانه جریان دارد کـه همگی از رودخانۀ هیرمند منشعب می‌شوند و بـه هامون صابری می‌ریزند. هامون صابری در 20کیلومتری شمال غربی شهر زابل، و دریاچۀ هامون در 25کیلومتری غرب آن جای دارند. هرچند این شهر در منطقه‌ای گرم و خشک واقع است، اما هر زمان هامون صابری و دریاچۀ هامون پرآب باشند، نسیمی که از روی آنها می‌وزد، باعث کاهش دما و اعتدال هوا می‌گردد. مردم شهر زابل به زبان فارسی با گویش زابلی گفت‌وگو می‌کنند و از لحاظ دینی، مسلمان، و بیشترینۀ آنها پیرو مذهب شیعۀ دوازده‌امامی‌اند (همان، 20-21). این شهر تا دورۀ پادشاهی رضا شاه، «نصرت‌آباد» نام داشت؛ تا آنکه با تصویب هیئت دولت در دوم اردیبهشت 1313، برای زنده‌کردن نام باستانی زابل، از نصرت‌آباد به زابل تغییر نام داد (فریدی مجید، 4/ 193) و درعمل به مرکز سیستان بدل شد و رفته‌رفته با احداث چند خیابان به روش شهرسازی نوین و ایجاد چند ادارۀ دولتی مربوط به فرمانداری سیستان و پادگان نظامی و گروهان ژاندارمری و گمرک، رو به توسعه نهاد. شهر زابل در سالهای دهۀ 1320 ش، یک دبیرستان، 6 دبستان، دو بیمارستان، حدود 500 دهانه دکان و 000‘ 17 تن جمعیت داشت ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 217).

مآخذ

«جدول تقسیمات کشوری استان به تفکیک عناصر تقسیماتی (سیستان و بلوچستان)»، نشریۀ تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1395 ش؛ جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل‍ )؛ «شهرستان زابل»، استانداری سیستان و بلوچستان (مل‍ )؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (زابل 1)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1363 ش، ج 87؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (استان 8: کرمان و مکران)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1332 ش، ج 8؛ فریدی مجید، فاطمه و دیگران، سرگذشت تقسیمات کشوری ایران، به کوشش حسن حبیبی، تهران، 1390 ش؛ «نقشۀ تقسیمات کشوری (استان سیستان و بلوچستان»، سازمان برنامه و بودجۀ کشور، سازمان نقشه‌برداری کشور (مل‍ )؛ همایون‌نژاد، ایمان و دیگران، «ارزیابی کیفیت آب مخازن چاه‌نیمۀ زابل از نقطه‌نظر شرب و کشاورزی»، علوم و تکنولوژی محیط زیست، تهران، 1395 ش، دورۀ 18، شم‍ 1؛ نیز:

Amar, www.amar. org.ir/ Default.aspx?Tabid=274 (acc. Oct. 17, 2022); Ncc.gov, www. ncc.gov.ir/ fa/ news/ 3465 (acc. Oct. 17, 2022); Sbportal, www. sbportal. ir/ fa/ cities / zabol (acc. Oct. 17, 2022)

ولایت زابل

اراضی این ولایت تا سال 1342 ش/ 1963 م، بخشی از ولایت قندهار به شمار می‌رفت، اما در آن سال، برپایۀ تقسیمات کشوری افغانستان، از قندهار جدا، و ولایتی به نام زابل به مرکزیت شهر قَلات یا کلات تشکیل شد (گروتسباخ، 180؛ دولت‌آبادی، 183). ولایت زابل با حدود 772‘1 کم‍ـ2 مساحت، از شمال به ولایتهای غزنی و اُرُزگان، از غرب و جنوب غربی به ولایت قندهار، از شرق به ولایت پکتیا و از جنوب به کشور پاکستان محدود است. این ولایت متشکل از 11 وُلُسوالی (شهرستان) به نامهای اَتغَرَ، اَرغَنداب، تَرنگ و جَلدک، دایچوپان، شاه‌جوی، شمَلزایی، شینکَی، قلات، کاکَر، میزان و نوبهار است («ولایت ... »، بش‍ ).
اقتصاد ولایت زابل برپایۀ کشاورزی و دامداری استوار است؛ کشاورزی آن به دو شیوۀ آبی و دیمی رایج است و کشتزارهای آبی و باغهای آن از طریق رودخانه‌ها، چشمه‌ها، کاریزها و چاهها آبیاری می‌شوند. پرورش گوسفند، بز، گاو، گاومیش، شتر و اسب و همچنین پرورش ماکیان از دیگر فعالیتهای اقتصادی مردم ولایت زابل است (دولت‌آبادی، 182). در سرشماری رسمی سال 1398 ش/ 2019 م، شمار باشندگان این ولایت 648‘ 377 تن برآورد شده است که از این میان، 345‘192 تن را مردان، و 303‘185 تن را زنان تشکیل می‌دادند. در این سرشماری، شمار باشندگان ولسوالی شاه‌جوی 513‘78 تن برآورد شده است که از این لحاظ، پرجمعیت‌ترین ولسوالی ولایت زابل به شمار می‌آید («ولایت»، بش‍ ).
بیشتر مردم این ولایت به زبان پشتو سخن می‌گویند؛ اما زبان فارسی دری نیز در آنجا رواج دارد (دولت‌آبادی، 181-182). ولایت زابل از لحاظ جمعیتی، بافتی روستایی دارد و از کل جمعیت آن در سال 1398 ش، فقط 703‘12 تن شهرنشین بوده‌اند که در شهر قلات ــ که مرکز و تنها شهر این ولایت به شمار می‌آید ــ زندگی می‌کرده‌اند و سایر جمعیت آن در مناطق روستایی ساکن بوده‌اند («ولایت»، بش‍ ). شهـر قلات که در گذشته، قلات غلزایی خوانده می‌شد (دائرةالمعارف ... ، 6/ 95)، در دهۀ نخست سدۀ 14 ش/ 20 م، بـا احداث جـادۀ ماشین‌رو کابل بـه قندهار ــ کـه از آنجـا می‌گذشت ــ رو بـه توسعه نهـاد و در وهلـۀ نخست، بازاری در پایین‌دست آن ساخته شد. از سال 1339 ش/ 1940 م، کم‌کم‌ منطقۀ مسکونی کوچکی در کنار آن پدید آمد و پس از تشکیل ولایت زابل و تعیین قلات به مرکزیت آن، این شهر توسعۀ بیشتری یافت و جمعیت آن در سال 1352 ش/ 1973 م به حدود 000‘ 4 تن (ح 600 خانوار) افزایش یافت.
در آن زمان، نیمی از خانه‌ها پیرو برنامه‌های توسعۀ شهر ساخته شده بود. همچنین در پی اجرای این برنامه‌ها، در 1352 ش بیمارستانی 30تختخوابی در این شهر ساخته شد. در سالهای دهۀ 1350 ش، بازار قلات دارای 340 دهانه دکان و 6 کاروان‌سرا بود که فقط کالاهای مورد نیاز روزانۀ مردم شهر را تأمین می‌کرد. در آن سالها، شمار زیادی از دکانهای این بازار به چای‌خانه‌ها و غذاخوریهای کوچک اختصاص داشت که لازمۀ تـوقف وسایط نقلیۀ عبوری از این شهر بود. با وجود آنکه در دهۀ 1350 ش، برنامه‌های نوسازی و آبادانی شهر مراحل ابتدایی خـود را می‌گذراند، این برنامه‌ها یکباره متوقف شد. در این باره، دو عامل، عنوان شده است: نخست آنکه، اراضی این شهر در کنار صخره‌های کوهستانی با شیبی در جهت رودخانۀ ترنک جای دارد که زمینی نامناسب برای خانه‌سازی است؛ دیگر آنکه، این شهر در منطقه‌ای کم‌جمعیت جای گرفته، و از مراکز آباد و پرجمعیت افغانستان به دور است؛ ازاین‌رو، بارها برنامه‌هایی مورد بحث بوده است، که مرکز ولایت از قلات به شاه‌جوی در شرق ولایت زابل انتقال یابد (گروتسباخ، 180-181).

مآخذ

دائرةالمعـارف آریانا، کابـل، 1348 ش/ 1970 م؛ دولـت‌آبـادی، بصیراحمد، شناسنامۀ افغانستان، تهران، 1382 ش؛ گروتسباخ، اروین، جغرافیای شهری در افغانستان، ترجمۀ محسن محسنیان، مشهد، 1368 ش؛ «ولایت زابل، نفوس و ولسوالیهای آن»، خبرگزاری شاهد (مل‍ )؛ نیز:

Shahed.News, www. shahed.news/ 2021/ 03 (acc. Oct. 19, 2022).
علی کرم‌همدانی