ریاضی

ریاضی، نام یا تخلص چند شاعر: 

1. ریاضی سمرقندی

از شاعران سدۀ 9 ق/ 15 م که نامش در برخی منابع، امام‌الدین ذکر شده (نک‍ : «دائرةالمعارف ... »، III/ 56)، و زادگاه او سمرقند بوده است (علیشیر، 48؛ صفا، 4/ 457؛ نفیسی، 1/ 339؛ نیز نک‍ : عینی، 95). 
ریاضی دانشهای مقدماتی را در زادگاهش فراگرفت و سپس، چندی به هرات رفت و به دستگاه امیر علیشیر نوایی (844-906 ق/ 1441-1500 م)، وزیر دانشمند و شاعر دربار سلطان حسین بایقرا (سل‍ 873-911 ق/ 1468-1506 م) راه یافت (علیشیر، صفا، همانجاها؛ عینی، 95-96). ریاضی در مجالس شعر امیر حضور پیدا می‌کرد (علیشیر، صفا، همانجاها؛ عینی، 95). گفته شده وی در فقه و ادب نیز تبحر داشته، و مدتی به مقام قضا منصوب بوده است (علی حسن خان، 187؛ میر طاهر، 4؛ عنقا، 102؛ رکن‌زاده، 2/ 657). ریاضی در 884 ق/ 1479 م، در جوانی و در سمرقند درگذشت (نفیسی، صفا، همانجاها). وی شاعری غزل‌سرا بود و براساس برخی گزارشها دیوان او بالغ بر 526 بیت است. قطعاتی در هجو نیز از او باقی مانده است (نک‍ : «دائرةالمعارف»، همانجا). 

آثـار

ریاضی سمرقندی صاحب دو دیوان بوده است. دیوان صغیر او به کوشش میر طاهر همراه دیوان وحدت کرمانشاهی به چاپ رسیده است (میر طاهر، همانجا؛ نیز نک‍ : ریـاضی سمرقندی، سراسر اثر). از دیوان وی دست‌نویسهای بسیاری در کتابخانه‌های مختلف موجود است که بعید نیست منظور، همان دیوان کبیر او باشد (منزوی، خطی، 3/ 2339، خطی مشترک، 7/ 520؛ سید یونسی، 2/ 571-572؛ نیز نک‍ : دانش‌پژوه، 8/ 192؛ ریو، III/ 1073-1074).
اثری دیگر که به ریاضی نسبت داده‌اند، رساله‌ای در علم عروض و قافیه است (نک‍ : میر طاهر، همانجا).

2. ریاضی زاوه‌ای (تربتی/ مهولاتی)

از مردم مهولات و زاوه (تربت حیدریۀ کنونی) در خراسان (علیشیر، 77؛ خیام‌پور، 407). او از شعرای نامی دربار سلطان حسین بایقرا بود و به اشارۀ سلطان، تاریخ وقایع عهد او را به نظم درآورد (سام میرزا، 194؛ خواندمیر، 4/ 346؛ عنقا، 101؛ واله، 2/ 838؛ رازی، 2/ 189؛ صبا، 322). 
پس از چیرگی شـاه اسمـاعیل صفـوی (سل‍ 905-930 ق/ 1500- 1524 م) بر خراسان، ریاضی به خدمت شاه صفوی درآمد. او ماده‌تاریخ قتل شیبک خان ازبک و فتح خراسان را «امیرالمؤمنین حیدر بن علی بن ابی‌طالب» در 916 ق سرود (واله، 2/ 838- 839؛ رازی، 2/ 190؛ سام میرزا، همانجا). ریاضی با سرودن این ماده‌تاریخ، نزد شاه تقرب یافت و به فرمان او تاریخ فتوحات شاه را به نظم کشید؛ ولی این اثر به پایان نرسید. ریاضی در 921 ق/ 1515 م درگذشت (همو، 195؛ عنقا، نیز صبا، همانجاها).
منظومۀ وقایع الزمان (آقابزرگ، 9/ 396، 25/ 131؛ نیز حاجی‌خلیفه، 2020) و انتخاب التواریخ از آثار او ست (منزوی، فهرستواره، 1/ 564-565، 2/ 823). 
شباهتهای گوناگون ریاضی سمرقندی و ریاضی زاوه‌ای، ازجمله هم‌عصربودن و هم‌تخلص‌بودن و حضور در دربار سلطان حسین بایقرا و منصب قضا، موجب تقویت این گمان می‌شود که این دو شاعر احتمالاً یک تن بوده‌اند.

3. ریاضی یزدی، محمدعلی (1290-1362 ش/ 1911-1983 م)

فرزند ابراهیم یزدی (حقیقت، 249)، ملقب به معین‌السادات، از نوادگان میرزا علی‌نقی وقت‌الساعتی، مدرس، فقیه و مجتهد بزرگ یزد در اواسط دورۀ قاجار (رستگار، 19-20) که در یزد متولد شد (همو، 21؛ فتوحی، 234؛ آهی، 21؛ حقیقت، همانجا). گفته‌اند که نسبت خاندان ریاضی، به عارفی با نام یا شهرت سید ریاض‌الدین می‌رسد (آهی، نیز رستگار، همانجاها). 
ریاضی تحصیلات مقدماتی را در یزد به پایان برد و در 17سالگی به اصفهان رفت و در حوزۀ علمیۀ آنجا ضمن فراگیری علوم دینی، دورۀ نخستین متوسطه را نیز طی کرد (مرسلوند، 3/ 355؛ رستگار، همانجا). وی سپس به تهران آمد و پس از اتمام تحصیل در رشتۀ ادبی دبیرستان دارالفنون، از دانشکدۀ معقول و منقول فارغ‌التحصیل شد (همانجا). ریاضی ضمن اشتغال در امور اداری دانشکدۀ پزشکی دانشگاه تهران، ساعاتی را به تدریس در دبیرستانهای دولتی تهران مشغول بود، تااینکه در 1355 ش بازنشست شد (فتوحی، رستگار، مرسلوند، همانجاها). او در اول فروردین 1362، در تهران درگذشت و پیکرش را در ابن‌بابویه به خاک سپردند (رستگار، فتوحی، همانجاها؛ مرسلوند، 3/ 356).
ریاضی یزدی در سرودن انواع شعر مشتمل‌بر قصیده، غزل، قطعه، و به‌ویژه مثنوی و غزل توانا بود (حقیقت، همانجا). اشعار وی درعین سادگی و روانی، با ترکیبات و توصیفهای شورانگیز همراه است و استفاده از مضمونهای نو از ویژگیهای شعر او به شمار می‌رود (نک‍ : چ رستگار، 146، 147، 159؛ نیز رستگار، 33). بیشتر اشعارش در مدح و منقبت اهل‌بیت (ع) است؛ همچون، غزلی با عنوان «ماورای تصور» در منقبت حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) با این مطلع: ای ماورای حد تصور مقام تو/ مریم کنیز و عیسیِ مریم غلام تو (نک‍ : چ آصفی، 200).
اشعار مذهبی ریاضی یزدی حدود 350‘1 بیت است و نزدیک به 350 بیت از سروده‌هایش به خط طلاکاری یا به‌صورت کتیبه و منبت‌کاری در ایران و عراق زینت‌بخش درها، بقعه‌ها و حرمها ست. او به شاعر «آل‌الله» و «معین‌السادات» نیز مشهور بود (رستگار، 21؛ مرسلوند، 3/ 355). ریاضی با بسیاری از ادبا و شعرا، مانند امیری فیروزکوهی و شهریار دوستی داشت. وی با برخی از جراید چون انسان آزاد و آتشفشان نیز همکاری می‌کرد (رستگار، 22). از او دیوان شعری به یادگار مانده که نخستین‌بار در 1371 ش، به کوشش مهدی آصفی به چاپ رسیده است.
در تذکره‌هـا از شـاعران دیگری نیز ــ که بـا نـام یـا تخلص «ریاضی» شعر سروده‌اند ــ یاد شده است؛ از جملۀ آنها ست: ریاضی لاهوری (1145 ق/ 1732 م)، معمار و ریاضی‌دان و مهندس شبه‌قاره (نک‍ : احمدعلـی، 2/ 184؛ خـوشگـو، 3/ 191؛ کشـن چنـد، 87- 88)؛ میرزا محمدباقر ریاضی یزدی (د 1292 ق/ 1875 م)، که علاوه‌بر اینکه شعر می‌سرود، خوش‌نویس هم بوده است (نک‍ : دیوان‌بیگـی، 1/ 704)؛ و احسن‌الله خـان کشمیـری (نک‍ : علی حسن خـان، 187؛ گوپاموی، 335). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ آهی، حسین، «یاد در سال‌مرگ محمدعلی ریاضی»، کیهـان فرهنگـی، تهـران، 1363 ش، شم‍ 1؛ احمدعلی سندیلـوی، مخـزن الغرایـب، به کوشش محمد باقر، لاهور، 1970 م؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ حقیقت، عبدالرفیع، فرهنگ شاعران زبان پارسی از آغاز تا امروز، تهران، 1368 ش؛ خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تهران، 1372 ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362 ش؛ خوشگو، بندرابن داس، سفینۀ خوشگو، به کوشش محمد عطاء‌الرحمان، پتنه، 1959 م؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی، تهران، 1358 ش؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة ‌الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364 ش؛ رازی، امین‌احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ رستگار، محمود، مقدمه بر دیوان ریاضی یزدی (نک‍ : هم‍‌ )؛ رکن‌زادۀ آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن‌سرایان فـارس، تهران، 1338 ش؛ ریاضی سمرقندی، دیوان، همراه دیوان وحدت کرمانشاهی، به کوشش میر طاهر، تهـران، 1362 ش؛ ریاضی یـزدی، دیـوان، به کوشش محمود رستگار، تهران، 1375 ش؛ همو، همان، به کوشش مهدی آصفی، تهران، 1371 ش؛ سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به کوشش رکن‌الدین همایون فرخ، تهران، 1350 ش؛ سید یونسی، میر ودود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی تبریز، به کوشش هادی هاشمیان، تبریز، 1393 ش؛ صبا، محمدمظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1356 ش؛ علی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش محمد عبدالمجید، بهوپال، 1295 ق؛ عنقا، طلعت، تذکرۀ طلعت، تهران، 1339 ش؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1323 ش؛ عینی، صدرالدین، نمونۀ ادبیات تاجیک، سمرقند، 1925 م؛ فتوحی یزدی، عباس، تذکرۀ شعرای یزد، تهران، 1371 ش؛ کشن چند اخلاص، همیشه بهار، به کوشش وحید قریشی، کراچی، 1973 م؛ گوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتائج الافکار، به کوشش یوسف بیگ باباپور، تهران، 1387 ش؛ مرسلوند، حسن، زندگی‌نامۀ رجال و مشاهیر ایران، تهران، 1373 ش؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ همو، فهرستواره؛ میر طاهر، مقدمه بر دیوان وحدت کرمانشاهی (نک‍ : هم‍ ، ریاضی سمرقندی)؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبـان فارسی، تهران، 1344 ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384 ش؛ نیز: 

Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1883; Ėntsiklopediyai adabiyëet va sanʾati Tojik, Dushanbeh, 2004. 
مروارید رفوگران ـ نادره جلالی