کوشان

کوشان، اسماعیل (1294-1360 ش)، کارگردان، تهیه‌کننده و تصویربردار فیلمهای تجاری.
اسماعیل کوشان، که پیش‌تر اسماعیل حریرفروش نام داشت، به‌سبب قدمت حضور و تأثیرگذاری بر سینمای ایران، لقبهای فراوانی گرفت. اگر آوانس اوگانیانس را پدر سینمای ایران بدانیم، فرزندان او، فرخ غفاری و اسماعیل کوشان، به‌ترتیب هابیل و قابیل سینمای ایران‌ به شمار می‌روند. غفاری را «پدر سینمای هنری» و کوشان را «پدر سینمای تجاری» نامیده‌اند (صمدیان، 24). به کوشان لقب «پدر سینمای ایران» در سالهای بعد از دورۀ فترت (1315-1326 ش) هم داده‌اند؛ البته، برخی با طولانی‌تر‌کردن این عنوان و به نقد از فیلمهای کوشان، نوشته‌اند: «کوشان پدر سینمای فارسی ... را درآورده است» (کاوسی، 13). 
کوشان پیش از آغاز کار در سینما، تحصیلاتش را در مقطع دکترای رشتۀ اقتصاد در برلین به پایان رساند. او در 1320 ش و در سالهای جنگ جهانی دوم، با در‌ اختیار داشتن کارت خبرنگاری، به دستگاه تبلیغات گوبلز راه یافت و به کسب درآمد مشغول شد (بهارلو، خاطرات ... ، 45). سپس به کارگاه فیلم‌برداری و ضبط صدای یوفا و وین‌فیلم رفت و یک سال در امور فنی فیلم، ازجمله صداگذاری و فیلم‌برداری تجربه کسب کرد. در راه بازگشت به ایران، چون راه ترکیه بسته بود، مدتی در این کشور ماندگار شد. چند فیلم خارجی خرید و با همکاری گروهی از دانشجویان ایرانی در کارگاه فیلم‌برداری و ضبط صدای سِس‌فیلم ترکیه، کار صداگذاری فیلم را آغاز کرد. کوشان در 1324 ش، به ایران بازگشت (ساسان، 11). دختر فراری، دختر کولی، زن سنگ‌دل، تاراس بولبا و سکوت شب شماری از فیلمهایی‌اند که زیر نظر کوشان صداگذاری شدند. 
کوشان از 1325 ش، کوشید یکی از پیشروان سینمای ایران باشد. او نخستین فیلم خارجی را به فارسی برگرداند (دختر فراری)؛ با مشارکت دوستانش پس از سالهای فترت، نخستین کارگاه فیلم‌سازی را با نام «میترا فیلم» در خیابان لاله‌زار، پاساژ ساعتچی، تأسیس کرد که پس از ورشکستگی و کناره‌گیری شرکا، نامش به «پارس فیلم» تغییر یافت؛ تهیه‌کنندۀ نخستین فیلم ناطق سینمای ایران (طوفان زندگی، علی دریابیگی، 1327 ش) پس از دورۀ فترت بود؛ امکان تهیۀ نخستین فیلم اپیزودیک را با نام واریتۀ بهار (پرویز خطیبی، 1328 ش) فراهـم کرد؛ تهیـه‌کنندۀ نخستیـن فیلـم اسکوپ سیاه و سفید ( اتهام، شاپور یاسمی، 1335 ش)، اسکوپ رنگی (عروس فراری، اسماعیل کوشان، 1337 ش) و فیلمهای تولید‌مشترک با فرانسه ( ابـرام در پاریس، اسماعیل کوشان، 1343 ش)، ترکیه (عدل الٰهی، تورکر اینان‌اوغلو، 1348 ش) و آلمان غربی (شیر خفته، محمود کوشان، 1355 ش) بود؛ همچنین، یکی از نخستین مجله‌های سینمایی (عالم هنر، 1330 ش) را به سردبیری علی کسمایی منتشر کرد. در دهۀ 1330 ش، پارس فیلم بزرگ‌ترین کارگاه فیلم‌برداری و ضبط صدای ایران بود و لابراتوارهای سیاه‌ و ‌سفید و رنگی برای چاپ و ظهور فیلم و چند پلاتوی مجهز داشت. کوشان سالهای متمادی رئیس اتحادیۀ صنایع فیلم ملی ایران بود (بهارلو، صد ... ، 27). 
در سالهای 1326 تا 1357 ش، کوشان حدود 90 فیلم را تهیه، کارگردانی یا فیلم‌برداری کرد (نک‍ : همو، دانشنامه ... ، 372-373). او گاه در یک سال، 4 یا 5 فیلم تهیه و تولید می‌کرد و دقت کمی در کارش داشت. خودش هم فیلمهایی را که تهیه و کارگردانی کرده بود «خوب و کامل» نمی‌دانست و حتى از نظر کیفیت، «بسیار بد» ارزیابی می‌کرد (ساسان، همانجا). روایت است که گاه به‌سبب مشغلۀ فراوان و از سر بی‌حوصلگی، فیلم‌نامه‌ها را پشت پاکت سیگار می‌نوشت و در بیشتر فیلمهایی که نامش در مقام کارگردان ثبت شده بود برادرش، محمود، همۀ کارهای ساخت و تولید را برعهده داشت که او هم به جنبۀ هنری فیلمها توجه چندانی نمی‌کرد (بهارلو، خاطرات، 132). همین امر سبب می‌شد که صاحبان سینماهای «بالای شهر» از نمایش فیلمهای ایرانی پرهیز کنند؛ زیرا معتقد بودند تماشاگر ثابتشان را، که بیشتر زنان و اشخاص تحصیل‌کرده بودند، از دست می‌دهند (گلستان، 77). 
در فیلمهای ملودرامی که کوشان تهیه می‌کرد، گنجاندن چند صحنۀ رقص در کافه و آوازخوانی با صدای خوانندگان آن دوره پیش‌شرط او برای بستن قرارداد با کارگردان بود. اوایل دهۀ 1330 ش، کوشان تمایل داشت هوشنگ کاوسی فیلم یوسف و زلیخا را برای کارگاه فیلم‌برداری و ضبط صدای پارس فیلم بسازد؛ اما به‌جای موسیقی هارپ و نی، که خواست کاوسی بود، موسیقی ساز و آوازی را پیشنهاد داد (همو، 70-71). او همواره درصدد بود تا فیلم‌نامۀ کوروش کبیر را به تصویر بکشد؛ اما با مخالفت مدیران ارشد ادارۀ هنرهای زیبا مواجه شد؛ زیرا نگران بودند که «او با بی‌اعتقادی کامل، از کوروش کبیر هم یک امیرارسلان نامدار بسازد» (تهامی‌نژاد، 130). 
منتقدان همواره فیلمهای کوشان و پارس فیلم را نقد می‌کردند و فیلمهای او را اهانتی به فیلم و سینما می‌دانستند؛ برای نمونه، در انتقادی از کار کوشان آمده است: «مردم ما از تماشای فیلم فارسی ناگزیرند، محیط فیلم فرنگی برایشان نامأنوس است و آنها دوست دارند چهره‌ها و محیط آشنای خودشان را در فیلم ببینند؛ اما این اجبار به تماشای فیلم فارسی دلیل بر آن نمی‌شود که بنده و شما، آقای دکتر کوشان، مردم را تحمیق کنیم» (دوایی، 56-57). 
اسماعیل کوشان عمر و سرمایۀ خود را در راه سینمای ایران گذاشت و به سهم خود آن را یک گام به پیش و دو گام به پس برد. او هیچ‌گاه فیلمی نساخت که به سینمای ملی ایران یاری رساند. تلاش او برای تولید و عرضۀ ملودرامهای رقص و آوازدار و فیلمهایی با ظاهر تاریخی و حماسی بود. او سالهای متمادی مضمون و محتوای تولیدات سینمای ایران را سمت‌وسو می‌داد و بدنۀ عظیم سینما را به پیروی از محصولاتش وامی‌داشت. آنچه به طعنه «فیلم فارسی» نامیده می‌شود با نام کوشان آمیخته است. او از شیفتگان سینمای ایران بود و می‌توانست با وجود شکستهایی که متحمل می‌شد، سرمایۀ مادی و معنوی و سالهای زندگی‌اش را جایی دیگر صرف کند؛ اما هیچ‌گاه این کار را نکرد. 

مآخذ

بهارلو، عباس (ض: غلام حیدری)، خاطرات و خطرات فیلم‌برداران سینمای ایران، تهران، 1376 ش؛ همو، دانشنامۀ سینمای ایران، به کوشش شهناز مرادی کوچی، تهران، 1383 ش؛ همو، صد چهرۀ سینمای ایران، تهران، 1381 ش؛ تهامی‌نژاد، محمد، سینمای رویاپرداز ایران: حلقه‌ای در زنجیرۀ خیال‌بندان، تهران، 1365 ش؛ دوایی، پرویز، «سینمای فارسی و امیر ارسلان نامدار»، ستارۀ سینما، تهران، 1345 ش، شم‍ 1؛ ساسان، بابک، «مردی که بزرگ‌ترین خدمت را به فن سینما در این کشور نموده است»، جهان سینما، تهران، 1331 ش، شم‍ 1؛ صمدیان، سیف‌الله، «لحظاتی با ناصر تقوایی، به بهانۀ سینمای مستند»، تصویر، تهران، 1371 ش، شم‍ 1؛ کاوسی، هوشنگ، «یعقوب لیث، دکتر کوشان و درد قولنج»، فردوسی، تهران، 1336 ش، شم‍ 313؛ گلستان، شاهرخ، فانوس خیال: سرگذشت سینمای ایران از آغاز تا پیروزی انقلاب اسلامی به روایت بی. بی. سی، تهران، 1374 ش. 

عباس بهارلو