کلیله و دمنه

کِلیله و دِمْنه، کتابی شامل داستانهای حیوانات و دربردارندۀ نکات اخلاقی و آموزنده.

خاستگاه

بنابر اجماع محققان و صاحب‌نظران، نسخۀ ابتدایی این کتابِ هندی پنچ‌تنتره یا پنچاتنترا (پنج‎کتاب یا پنج‌باب)، و به زبان سانسکریت بوده است؛ هنوز در هندوستان، بابهایی از این کتاب در ادبیات سانسکریت باقی است و در کتابهای متفرقۀ هندیان نیز بابهایی از آن به‎صورت جداگانه دیده می‎شود (بهار، 2/ 250).
نام 5 باب این کتاب چنین است: جدایی و دشمنی دوستان؛ آیین دوست‎یابی؛ زاغان و بومان؛ از دست شدن یافته‎ها؛ و کار ناسنجیده و شتابناک. این مجموعه شامل 37 داستان مستقل و تودرتو ست که هریک در عیـن وابستگی منطقی به داستـان پیشین، اندرزنامه‎ای جداگانه است (حمیدی، 541).
از قدیم دربارۀ اصل و ریشۀ کلیله‎ و دمنه آراء مختلفی بیان شده است. ابن‎ندیم در الفهرست می‎گوید: «به قولی ساختۀ هند است که در مقدمۀ آن کتاب گفته شده، و به قولی ساختۀ شاهان اشکانی است و هندویان آن را به خود بسته‌اند، و به قولی فارسیان آن را درآورده و هندیان به خود بسته‎اند، و گروهی گفته‎اند که بزرگمهر حکیم پاره‎ای از آن را ساخته است. والله اعلم» (ص 541)؛ البته ابن‌ندیم درجایی دیگر از کتاب خویش، هندی‌بودن اصل کتاب را پذیرفته، و تأیید کرده است (ص 542). ابوریحان بیرونی نیز در تحقیق ماللهند نظر ابن‎ندیم را نقل کرده است (ص 111)؛ اما ابن‎خلکان می‎گوید که این کتاب را ابن‎مقفع تألیف کرده، یا آن را از فارسی به عربی درآورده است (ص 151-152). 
گرچه برخی از محققان بر پایۀ آنچه ابن‎ندیم در الفهرست آورده است، در اصل هندی کتاب شک کرده، و در رد این ادعا به ارائۀ شواهدی دیگر پرداخته‎اند (نک‍ : نبی‎بخش، 31، 32)، بااین‌حال شواهد و مدارک متقن و کافی برای اثبات اصل هندی کتاب وجود دارد؛ ازجمله خود پنچ‌تنترا که امروزه 13 روایت از آن به زبا‎نهای سانسکریت و پراکریت (از شاخه‎‎های زبان سانسکریت ویژۀ بومیان هند در سده‎های باستان و میانه) باقی مانده است (حمیدی، همانجا؛ پنچاکیانه، پنج ـ هفت).

ساختار و محتوا

موضوع اصلی کتاب آیین مملکت‎داری، دوست‎یابی، حکایتهای عبرت‎آموز و در یک کلام، حکمت عملی است و به‎ویژه به سیاست مدن، یعنی آیین کشورداری و روش حکومت‎کردن، توجه دارد؛ ازاین‎رو بیش از همه، شاهان و بزرگان به خواندن و به کار بستن اندرزهای آن راغب بودند؛ اما خصلت حکمی و اندرزی کتاب موجب شد که همۀ مردم در هر دسته و طبقه‎ای، به خواندن و شنیدن آن روی آورند.
داستانهای کتاب از زبان حیوانات و جانوران نقل می‎شود و جنبۀ تمثیلی دارد؛ این نوع افسانه‎ها جزء قدیم‎ترین افسانه‎های جهان است و د‎ر کتابهای مقدس هندی، بودایی، زردشتی و مسیحی نمونه‎هـای فراوانی از آنهـا دیده می‎شـود (نک‍ : ه‍ د، افسـانه). این افسانه‎ها با بهره‎گیری از تمثیل، نکات مهم اخلاقی، اجتماعی و حکمی را با قدرت در ذهن خواننده و شنونده نقش می‎زنند. با دقت در مطالب کتاب، می‎توان جهان‎بینی خاصی را یافت که بر مبنای خرد، دوراندیشی، دادپیشگی، تدبیر، زیرکی، سیاست و معرفت به روحیات مردم بنا شده است.
«یکی از بارزترین ویژگیهای کلیله ‎و دمنه فقدان وجود الٰهی است؛ اگرچه، از روح و سرنوشت سخن به میان می‌آید و تلویحاً تصویری از خدا ارائه می‎گردد؛ چیزی که از آن صحبتی به عمل نمی‎آید نهاد مذهب و سلسله‎مراتب احکام دینی است» (نایتانی، 120)؛ شاید به همین سبب است که این کتاب جزو پرخواننده‎ترین کتابهای جهان به شمار می‌رود و در بسیاری از فرهنگها و جوامع بشری، با اقبال فراوان روبه‎رو ست؛ به سخن دیگر، هرکس با هر دین و آیین که دارد می‎تواند کلیله‎ و دمنه را بخواند، خود و جامعۀ خود را در آن بیابد و راهکارهایی برای اصلاح امور و رفتارهای شخصی از آن برگیرد.
ساختار کتاب در هر باب، شامل یک داستان اصلی است که برهمن آن را در پاسخ به پرسشی که رای هند ازو می‎پرسد نقل می‎کند؛ از این حیث «قالب داستان در کلیه و دمنه شباهت بیشتری به مهابهاراتا دارد تا پنچ‌تنتره؛ همانند مهابهاراتا، در اینجا نیز با پادشاهی سروکار داریم که از یک فیلسوف می‎خواهد تا داستانی دربارۀ موضوعی اساسی برای او تصویر کند. فیلسوف با مقدمه‎ای کوتاه پاسخ می‎دهد و آنگاه برای روشن‌کردن موضوع، به ذکر داستانی می‎پردازد. همۀ بابهای کلیله و دمنه با چنین گفت‌وگویی میان شاه و فیلسوف آغاز می‎‎گردد» (بلوا، برزو ... ، 50). در داستانهای اصلی، داستانها و حکایتهای فرعی گوناگونی از زبان حیوانات و انسانها روایت می‎شود و در پایان هر باب، داستان نخست پایان می‎یابد. بیشتر نکات تعلیمی و حکمی و آموزه‎های اخلاقی کتاب در همین داستانهای فرعی بیان شده است. داستانهای فرعی کتاب بیشتر از زبان یکی از دو حیوان اجراکنندۀ نقش، با جملۀ سؤالی «چگونه بودن آن» آغاز می‎شود و آن دیگری که مخاطب قرار گرفته است داستان را با جملۀ «آورده‎اند که» شروع می‎کند.

ترجمه‎ها

الف ـ ترجمۀ پهلوی

بـه دستور انوشیروان، پادشاه ساسانـی، برزویۀ طبیب به هند می‎رود و با تلاش فراوان از برخی کتابهای هندی، مانند کلیله و دمنه نسخه‎برداری می‎کند و آنها را به ایران می‎آورد. برزویه از شاه درخواست می‎کند که بابی منفرد به نام او تألیف، و در ترجمۀ پهلوی کتاب افزوده شود؛ به دستور شاه، بزرگمهر حکیم این باب را می‎نویسد و آن را با نام باب برزویۀ طبیب در آغاز کتاب قرار می‎دهد (برای آگاهی از روایتهای متفاوت این داستان، نک‍ : همانجا).
داستان نقل و ترجمۀ کلیله و دمنه به پهلوی، در مقدمۀ ابن‎مقفع بر ترجمۀ عربی، غرر اخبار ملوک الفرس ثعالبی (ص 406- 408) و در شاهنامۀ فردوسی، در ذکر پادشاهی خسرو انوشیروان، به همین شکل روایت شده است (7/ 361-372). در مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری، قدیم‎ترین نثر فارسی موجود، این مطلب به اختصار بیان شده است (ص 26- 29)، و مورخان دیگر هم به آن اشاره کرده‎اند؛ اما گردیزی در ذکر پادشاهی انوشیروان عادل می‎گوید: «بزرجمهر حکیم عجم وزیر او بود، و کلیه و دمنه از هندوستان او به ایران آورد» (ص 33). برخی دیگر از محققان نیز در وجود برزویه شک کرده‎‎اند؛ اما گروهی دیگر معتقدند که برزویۀ پزشک شخصیتی تاریخی و واقعی، و حسب حال او اثری معتبر است. برزویه با حمایت خسرو اول به هند رفت تا اطلاعاتی پزشکی گرد آورد، هرچند به نظر نمی‎رسد که مأموریت اصلی وی این بوده باشد. او ضمن ترجمۀ آثار پزشکی هندی به فارسی میانه، تحت عرفان هندی و تعلقات دین مزدایی دستخوش تحول فکری شد، اشتیاق به طب را از دست داد و به حوزه‎های دیگر دانش دل‌بستگی یافت؛ در این میان، شماری از داستانهای پنچ‌تنتره و منابع دیگر را ترجمه کرد، در کتابی به نام کلیله و دمنه گرد آورد، و شرح احوال خود را به آغاز آن افزود (بلوا، برزو، 139-143).
باب اول پنچ‌تنتره داستانی است دربارۀ شیر، گاو و دو شغال به نامهای کرتکا و دمنکا که شخصیتهای محوری این داستان‌اند. در ترجمۀ برزویه نام این دو شغال، با تفاوت آوایی‎شان در زبان پهلوی، به کلیلگ و دمنگ تغییر یافت و کتاب را به نام این دو شغال، کلیلگ اُ دمنگ نامید. ابن‎مقفع ترجمۀ عربی کتاب را کلیله و دمنه نام نهاد و با همین نام هم در جهان شهرت یافته است.
ترجمۀ پهلوی برزویۀ طبیب که در حدود 560 م صورت گرفت، مانند بیشتر آثار و ادبیات غیردینی ساسانی از میان رفته، و متن فارسی میانه منبع اصلی ترجمه‎‎های بعدی کلیله و دمنه است؛ اما باید سپاسگزار دو ترجمۀ موجود سریانی و عربی کهن، یعنی ترجمۀ ابن‌مقفع، هم بود که هریک جداگانه از اصل فارسی میانه‎ ترجمه شده است و ما اکنون به کمک آنها تصویری روشن از ترجمۀ برزویۀ طبیب در اختیار داریم (همو، «نگاهی ... »، 218). 
دربارۀ زبان متن اصلی نیز بحثهایی شده است: تئودور بنفی در اینکه اصل کلیلگ و دمنگ پهلوی به زبان سانسکریت باشد تردید کرد و در مقدمه‎ای که در 1876 م/ 1293 ق، بر چاپ اول ترجمۀ سریانی آن نوشت، اساس کار برزویه را بر یکی از زبانهای محلی هند مبتنی دانست (نک‍ : مجتبـایی، 34)؛ به نوشتۀ همـو، «از مقایسۀ ترجمه‎‎های تازی و سریانی موجود با روایتهایی که از پنچ‌تنتره به زبان سانسکریت در دست است آشکار می‎گردد که اولاً، متنی که اساس ترجمۀ پهلوی بوده، به زبان سانسکریت نبوده، و به یکی از زبانهای محلی هند (پراکریت) تعلق داشته است و ثانیاً، این متن پراکریتی نیز خود ظاهراً بر یکی از روایات پنچ‌تنتره، که با شاخۀ شمال غربی یا روایت پیشاچی معروف شده، مبتنی بوده است و در این صورت، طبیعی است که ترجمۀ آن را نمی‎توان نمایندۀ یک شاخۀ مستقل و جدا از شاخۀ شمال غربی به‎ شمار آورد» (همانجا).
کتاب حدود 570 م، از پهلوی به زبان سریانی ترجمه شد. تنها نسخۀ این ترجمه در 1873 م/ 1290 ق پیدا شد و در 1876 م/ 1293 ق بیکل آن را به همراه ترجمۀ آلمانی منتشر کرد (نک‍ : کرباسی، نوزده). «بنفی اثبات کرده است که متن سریانی به‌دست‌آمده از کلیه و دمنه نه از سانسکریت و نه از عربی، بلکه از متن فارسی میانه ترجمه شده، و نولدکه نیز شواهد دیگری در اثبات این معنی ارائه کرده است» (بلوا، همان، 219). ابن‎مقفع هم کلیله و دمنه را برای منصور عباسی (136- 158 ق/ 753-775 م) به عربی ترجمه کرد (حاجی‌خلیفه، 2/ 1508). 
ترجمۀ عربی ابن‎مقفع از آن جهت اهمیتی بسیار دارد که منشأ تمام ترجمه‎های دیگر از کلیله و دمنه، به استثنای سریانی است؛ ترجمه‎هایی که در سده‌های میانه به‎طور مستقیم از متن عربی به زبانهای دیگر، ازجمله یونانی، فارسی، عبری، لاتینی، اسپانیایی، ایتالیایی، اسلاوی، ترکی، آلمانی، انگلیسی، دانمارکی، هلندی و فرانسوی ترجمه شده‎ است (بروان، 2/ 598). دلیل این مدعا آن است که متن پهلوی کتاب پس از ترجمه به زبان عربی باقی نمانده، و از ترجمۀ سریانی قدیم نیز تا مدتها اطلاعی در دست نبوده است؛ همچنین، نقل‎قولهای فراوانی از کلیله و دمنه در عیون الاخبار ابن‏قتیبه (د 276 ق/ 889 م) و العقد الفرید ابن‎عبدربه (د 328 ق/ 940 م) دیده می‎شود (بلوا، همان، 222).

ب ـ ترجمه‎های عربی بعد از ابن‏مقفع

ترجمۀ عربی ابن‎مقفع در دنیای اسلامی آن زمان خیلی زود شهرت یافت؛ هم از جهت سبک و اسلوب تدوین، که تا آن روزگار در زبان عربی سابقه نداشت، و هم از حیث مهارتی که مترجم در انشای کتاب به شیوه‎‎ای بدیع به کار برده بود (خطیبی، 1/ 443)؛ همین نیز موجب شد که ابان بن عبدالحمید لاحقی، مداح آل‌برمک، آن را در سدۀ 2 ق/ 8 م به شعر درآورد که از 14‎هزار بیت این منظومه، فقط 72 بیت باقی مانده است (حسنین، 498- 499).
پس از آن در 165 ق/ 782 م، عبدالله بن هلال اهوازی این کتاب را به نام یحیى بن خالد برمکی ترجمه کرد؛ البته، از این ترجمه، چون از جهت شیوۀ کتابت و شیوۀ انشا به ترجمۀ ابن‎مقفع نمی‎رسید، اثری باقی نماند؛ بار دیگر سهل بن نوبخت کلیله و دمنه را به نام یحیى ابن خالد برمکی به نظم درآورد و 000‘1 دینار صلت یافت (خطیبی، 1/ 443-444). ابن‌هباریه، شاعر معروف عرب (د 509 ق/ 1115 م)، آن را به نام نتائج الفطنه فی نظم کلیله و دمنه به عربی منظوم کرد (دبا، 5/ 101). منظومۀ عربی ابن‌هباریه در 1887 م/ 1304 ق، در بمبئی، چاپ عکسی شده است (بلوا، «نگاهی»، 223).
بنابر مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری، نخستین مترجم کلیله و دمنۀ فارسی ابوالفضل بلعمی (د 329 ق/ 941 م) بود که آن را به فرمان نصر بن احمد سامـانی (سل‍ 301-331 ق/ 914-943 م) از عربـی بـه فارسی ترجمه کرد (ص 28)؛ اما در روایت فردوسی، ترجمۀ کلیله و دمنه به دستور ابوالفضل بلعمی صورت گرفته است (7/ 372)؛ پس از آن، رودکی به فرمان همان امیر ایران‎دوست، کتاب را به شعر پارسی برگرداند (همانجا).
تاریخ نظم کلیله و دمنۀ رودکی بین سالهای 301-326 ق/ 914- 938 م بوده است (نفیسی، 429). تاکنون 115 بیت از ابیات پراکندۀ کلیله و دمنۀ رودکی به بحر رمل مسدس مقصور به دست آمده است و گفته‎اند که بیت اول آن چنین بوده است: هرکه نامخت از گذشت روزگار/ نیز ناموزد ز هیچ آموزگار (همو، 431).
در سدۀ 6 ق/ 12 م، دو ترجمۀ دیگر از کلیه و دمنه به فارسی صورت گرفت؛ نخست ترجمه‎ای که محمد بن عبدالله بخاری به نام سیف‎الدین غازی بن زنگی (حک‍ 541-544 ق/ 1146- 1149 م)، از اتابکان موصل، ترتیب داد و آن را داستانهای بیدپای نامید؛ این ترجمه را، که نثری روان و زیبا دارد، خانلری و روشن براساس نسخه‎ای به تاریخ صفر 544 ق/ ژوئن 1149 م، به نام داستانهای بیدپای، در 1360 ش منتشر کردند.
ترجمۀ دیگر، که معروف‎ترین ترجمه و تهذیب کلیله و دمنه است، ابوالمعالی نصرالله منشی در حدود 536 ق/ 1142 م، به نام سلطان بهرام ‌شاه غزنوی (حک‍ 512-547 ق/ 1118-1152 م)، از متن عربی به فارسی ترجمه کرد که با نام کلیله و دمنۀ بهرام‌شاهی معروف است. ترجمۀ ابوالمعالی کاملاً با ترجمۀ عربی موافق نیست و مترجم در آن تصرفات بسیار، و د‎ر بیشتر مواضع، مطالب را کم‎وزیاد کرده است. این ترجمه از بهترین نمونه‎های ترسل در زبان فارسی، و نثری فنی و ادبی، و سرشار از اشعار عربی و فارسی، آیات قرآن، احادیث و امثال و حکم فارسی و عربی است و انواع صنایع لفظی و معنوی علم معانی و بیان، ازجمله موازنه و سجع در آن به کار رفته است (اقبال، مجموعه‌مقالات، 160)؛ احتمال دارد تاریخ این ترجمه پس از 539 ق/ 1144 م باشد. اشعار فارسی کلیله و دمنۀ بهرام‌شاهی بیش از همه از آن سنایی و گویندگان دیگر، مانند مسعود سعد، ابوالفرج رونی، فرخی سیستانی، عنصری، کسایی، معزی و انوری است. کلیله و دمنۀ بهرام‎‌شاهی را عبدالعظیم قریب در 1328 ش و مجتبى مینوی در 1343 ش در ایران تصحیح و منتشر کرده‎اند.
ترجمۀ فارسی ابوالمعالی خود منبع دو ترجمۀ متأخر فارسی شد؛ یکی انوار سهیلی از حسین کاشفی، از مؤلفان نامی سدۀ 9 ق/ 15 م، که آن را برای شیخ احمد سهیلی از امرای دربار سلطان حسین بـایقرا (سل‍ 873-911 ق/ 1469-1505 م) انشـا کرده اسـت. نویسندۀ انوار سهیلی ظاهراً قصد داشته ترجمۀ نصرالله منشی را، که به نثر مصنوع و عبارت دشوار بوده است، به عبارتی ساده‎ درآورد که برای همۀ مردم قابل‌فهم و خوشایند باشد و «به خوانندگان قول نثری تازه‎تر با سبکی خالص‎تر و ساده‎تر می‎دهد؛ اما در عمل، برعکس، با سبکی پرطمطراق و پرحشو و زواید» روبه‌رو می‎شویم (ماسه، 150)؛ با این حال، انوار سهیلی را باید مردم‎پسندترین روایت کلیله و دمنه دانست که «در قرون اخیر مدتها مورد استفادۀ پارسی‎خوانان، خاصه پارسه‎آموزان هندوستان بوده است» (صفا، 4/ 525).
با رونق‌گرفتن بازار کلیله و دمنه در هندوستان، اکبر شاه خواست که انوار سهیلی را ساده‎تر و سلیس‎تر درآورند. ابوالفضل علامی (د 1011 ق/ 1602 م) به فرمان آن پادشاه، عهده‎دار این کار شد و ترجمه‎ای کوتاه‎تر از آن را به نام عیار دانش ترتیب داد (حسنین، 498).
قانعی طوسی، از شاعران پارسی‎گوی ایرانی در آسیای صغیر در سدۀ 7 ق/ 13 م، کلیله و دمنه را به بحر متقارب به نام عزالدین کیکـاووس ثـانی، از سلاطین سلجوقی آسیـای صغیـر (حک‍ 643- 655 ق/ 1245-1257 م)، و احتمالاً در حدود 655 ق/ 1257 م به شعر درآورد. مجموع ابیات آن در حدود 500‘4 بیت است و شاعر در پایان تصریح کرده است که هیچ مطلبی از کتاب را در منظومۀ خویش حذف نکرده، و تنها بعضی از سخنان کژ و نابسامان را در شعر خویش نیاورده است (صفا، 3/ 487-502).
مصطفى خالقداد عباسی در اواخر سدۀ 10 ق/ 16 م، به دستور جلال‎الدین محمد اکبر، پادشاه گورانی هند، پنچ‌تنترا را از زبان فارسی برگردانده است. انتشارات اقبال این ترجمه را با نام پنچاکیانه یا پنج داستان در 1363 ش منتشر کرد.
کلیله و دمنه افزون‌بر زبانهای فارسی، سریانی و عربی، به زبانهای دیگر نیز ترجمه شده است. ترجمه‎ای یونانی از کلیله و دمنه با عنوان «استفانیتس و ایخنلاتس» به قلم سایمون سث، که در نیمۀ دوم سدۀ 11م/ 5 ق می‎زیست، وجود دارد که دست‌نویسهای متعدد آن با یکدیگر بسیار متفاوت است؛ این کتاب اولین بار در 1697 م/ 1109 ق، به چاپ رسید (بلوا، «نگاهی»، 223).