قوم باد

قومِ باد، یا گوسفندها باید زنـده بمانند، فیلمـی مستنـد بـه کارگردانی آنتونی هاورث ساخته‌شده در 1976 م/ 1355 ش، دربارۀ جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی زندگی و کوچ‌نشینی طایفۀ بابادی از ایل بختیاری.
قوم باد با زمان 127 دقیقه، بعد از فیلم علف (ه‍ م)، ساختۀ مشترک مریان س. کوپر و ارنست ب. شودساک، 1925 م/ 1304 ش، از شاخص‌ترین فیلمهای مربوط به ایل بختیاری و چگونگی کوچ سالانۀ طایفۀ بابادی است. در این فیلم، هرگاه لازم بوده، تصاویر متحرک برای شناخت ایل بختیاری و فنون کوچ‌نشینی‌شان به‌ کار رفته، و همین امر سبب شده است که فیلم مذکور یکی از منابع مهم تصویری به‌ شمار آید. کارگردان کوشیده است کیفیت و درون‌مایۀ فیلم خود را بر پایۀ سفر حماسی فیلم علف، که 50 سال پیش ساخته شده است، استوار سازند (کدیور، npn). از این نظر، قوم باد دست‌مایۀ بکری ندارد؛ زیرا پیش از این هم موضوع کوچ درون‌مایۀ فیلمهای علف و شقایق سوزان هوشنگ شفتی (1342 ش) بوده است؛ با این تفاوت که پس از گذشت حدود نیم‌قرن از ساخته‌شدن علف، عنصر رنگ، صدا و موسیقی به کمک شفتی و هاورث آمد و روایت آنها را رنگین و باکیفیت‌تر کرد. گذشت همین 5 دهه سبب شده بود که زندگی عشایر بختیاری دچار تحول شود و کوچ آنها در دهۀ 1970 م، فاقد عظمت و شکوه کوچی باشد که کوپر و شودساک ثبت کرده بودند (بهارلو). 
زمانی که هاورث و گروهش (د. کوف در مقام مشارکت در تهیه و م. دادز در سمت فیلم‌بردار) سراغ طایفۀ بابادی رفتند، گروههای ایلی کوچک‌تر شده، و گرایش به کاربردی‌شدن محیط جغرافیایی نوع زندگی آنها را بسیار تغییر داده بود. منافع کوچ‌نشینان ایجاب می‌کرد که به‌منظور پرهیز از مسدود‌شدن مسیر ایل و راهها و چرای بیش‌از‌حد دامها در مراتع، گروههایی تشکیل دهند که شمار اعضای خاندان و مالهای‌شان محدود باشد تا بتوانند به‌صورت مجزا جابه‌جا شوند و جداگانه در محلهای تعیین‌شده توقف کنند (پورصمدی). همان‌طور که جعفرقلی رستمی، کلانتر طایفۀ بابادی، در چند صحنه از فیلم می‌گوید، این گروههای کوچ‌نشین از حیث عملکرد و مسئولیت، مستقل و جدا از یکدیگر بودند و به استقلال اقتصادی و سیاسی خود اهمیت می‌دادند؛ هرچند پیوستگی آنها از نظر روابط داخلی ایل، که بر روابط خویشاوندی متکی است، همچنان برقرار بود (متن گفتار فیلم). 
براساس تصاویر فیلم، در دوره‌ای که قوم باد ساخته شد، ایل بختیاری به طایفه‌هایی تقسیم می‌شد که در دورۀ جابه‌جاییهای فصلی، گروه‌بندی آنها حداکثر در سطح تش یا تیره بود و هنگام توقف در چراگاهها و اطراق‌گاههای بین راه، حجم هریک از گروهها از حد شاخه‌ها و انشعابهایی چون فامیل و اولاد فراتر نمی‌رفت. همین موضوع سبب شده است که شکل کوچ در دهۀ 1970 م، در مقایسه با دورۀ ساخت فیلم علف، عظمت پیشین را نداشته باشد؛ بنابراین قوم باد به‌رغم جذابیتهای ظاهری بیشتر، چون رنگ، صدا و آوازهای فولکلوریک شوشا، از حیث ارزشهای قوم‌شناختی در سطح فیلم علف نیست؛ اگرچه هاورث و گروهش کوشیده‌اند نحوۀ کوچ و مسیری را انتخاب کنند کـه پیش از آن کوپر و شودساک پیموده‌اند (کدیور، npn‍). آنها همچنین تلاش کرده‌اند صحنه‌هایی را در فیلم خود بگنجانند که پیش از این در فیلم علف دیده شده بود؛ مثل دخترکی که گوساله‌ای را به دوش می‌کشد، مردانی که در رودخانه به سروروی یکدیگر آب می‌پاشند، ریسیدن نخ، خمیرکردن آرد، نحوۀ برپاساختن چادر و داغ‌کردن گونه‌های گوسفندان با نشانه‌های مخصوص شناسایی (نفیسی، 2/ 314). 
قرارگاه جعفرقلی رستمی، که آنتونی هاورث در دهۀ 1970 م، برای تهیۀ فیلم خود به آنجا رفت، از مهم‌ترین قرارگاههای ایل بختیاری بود. در آن سالها، جمعیت این طایفه حدود 000‘20 تن و متشکل از خانوارهایی بود که از تیره‌های گوناگون طایفۀ بابادی گرد هم جمع شده بودند. جعفرقلی فردی ثروتمند و بانفوذ بود و خانوارهایی که گرد او جمع می‌شدند، به‌سبب امکاناتی که او داشت، با وی متحد می‌شدند یا برایش کار می‌کردند (متن گفتار فیلم). 
فیلم قوم باد از حیث قوم‌شناسی، در مرتبۀ بعد از علف قرار می‌گیرد، ولی در مقایسه با فیلمهایی که پس از آن ساخته شده‌اند، از ارزش و اعتبار بیشتری برخوردار است. هاورث برای اینکه به فیلمش سمت‌وسوی قوم‌شناختی بدهد، فقط با کوچ‌نشینان بابادی همراه نشد و به مشاهدات خود و تصاویر ثبت‌و‌ضبط‌شدۀ فیلم‌بردارش اتکا نکرد؛ بلکه برای راه‌یافتن به فراسوی برداشتهای سطحی و دستیابی به این واقعیت که طایفۀ بابادی و ایل بختیاری چگونه فکر می‌کنند، فنون کوچ‌نشینی‌شان به چه شکل است و چه روابطی با طوایف هم‌جوار دارند، همانند پژوهشگران میدانی شگردهای بسیاری هم به‌ کار گرفت؛ ازجمله مصاحبۀ رسمی با جعفرقلی رستمی و قراردادن بخشهایی از روایت او در متن گفتار فیلم که در حاشیۀ صوتی فیلم زیر صدای راوی، جیمز میسن، از بازیگران مشهور سینمای آمریکا، ضبط شد و مصاحبۀ غیررسمی که اساس و ساختار فیلم بر آن استوار است. این شگردها به کارگردان و فیلم‌بردار کمک کرد تا آنچه بزرگان طایفۀ بابادی و خود او مهم می‌انگاشتند در فیلم ثبت شود. 
با وجود یک کپی 16‌میلی‌متری از قوم باد در فیلم‌خانۀ ملی ایران، این فیلم مدت کمی در ایران نمایش داده شد؛ ولی در خارج از ایران محبوبیت فراوانی کسب کرد و در سینماهای آمریکا به نمایش عمومی درآمد و بی‌بی‌سی آن را از شبکۀ جهانی پخش کرد (نفیسی، همانجا). همچنین این فیلم در 1976 م، نامزد دریافت جایزۀ آکادمی اسکار برای بهترین فیلم مستند و نامزد دریافت جایزۀ گلدن گلاب شد («قوم باد»، بش‍ ). 

مآخذ

بهارلو، عباس، یادداشتها؛ پورصمدی، مرتضى (فیلم‌بردار فیلمهای تاراز و مسافران کوچک سفری بی‌انتها)، گفت‌وگو با مؤلف، 1386 ش؛ «قوم باد»، آی‌ام‌دی‌بی (مل‍ )؛ نیز: 

Imdb, https:/ / www.imdb.com/ title/ tt0075052/ fullcredits?ref_=tt_cl_sm# cast (acc. Jan. 16.2021); Kadivar, D., «From Grass to People of the Wind : A Hollywood Odyssey among Bakhtiary Tribeman», Peyvand, www.payvand.com/ news/ 03/ jan/ 1143.html (acc. Jan. 16/ 2021).
عباس بهارلو