امام خمینی، مجتمع بیمارستان

امام خمینی، مجتمع بیمارستانی \mojtamaʾ-e bīmārestānī-ye emām xomeynī\، از بزرگ‌ترین و مجهزترین مراکز درمانی و آموزشی قدیمی در تهران. 
زمینهای این مجتمع درمانی از شمال به خیابان باقرخان (فرزانۀ سابق)، از شرق به خیابان دکتر محمد قریب (بیات سابق)، از جنوب به خیابان دکتر میرخانی (نصرت سابق)، و از غرب به بزرگراه دکتر چمران (پارک‌وی سابق) ختم می‌شود. مالکیت زمین این مجتمع در 16/ 9/ 1354 ش، طبق سند رسمی، به نام دانشگاه تهران صادر شد و سپس، در 10/ 7/ 1374 ش، به نام دولت جمهوری اسلامی ایران اصلاح گردید. امروزه این بیمارستان زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران مشغول به فعالیت است (نعمانی‌پور، 75). 

نام‌گذاری

این بیمارستان در بدو تأسیس، با توجه به گنجایش آن، بیمارستان پانصدتختخوابی نام گرفت. اما در 1320 ش، به بیمارستان پهلوی، و از 1347 ش، به مرکز پزشکی پهلوی تغییر نام یافت. از مهر 1352، طبق مصوبۀ هیئت امنای دانشگاه تهران، به‌صورت مرکزی مستقل، وظایف آموزشی و خدمات درمانی خود را ارائه کرد. از مهر 1353 نیز با تقسیم دانشکدۀ پزشکی به 4 دانشکدۀ مجزا، مرکز پزشکی پهلوی به دانشکدۀ پزشکی پهلوی تغییر نام یافت. پس از انقلاب اسلامی ایران نیز بیمارستان امام خمینی، و از 1358 ش، با توجه به تعدد مراکز درمانی موجود در آن، مجتمع بیمارستانی امام خمینی نام‌گذاری شد. ضمناً این بیمارستان با توجه به وسعت و بزرگی آن، از 1330 ش به بعد، به‌صورت غیررسمی در میان کارکنان و مردم به بیمارستان هزارتختخوابی شهرت داشته است (همو، 140-141). 

تاریخچه

پیشینۀ تأسیس این مجتمع بیمارستانی به دورۀ پهلوی اول بازمی‌گردد. در سالهای آغازین دهۀ 1300 ش، در تهران به‌قدر کافی بیمارستان برای آموزش بالینی دانشجویان و ارائۀ خدمات درمانی مناسب به بیماران وجود نداشت و مدرسۀ طب نیز نمی‌توانست مسئولیتهای خود را به‌صورتی مؤثر انجام دهد؛ بنابراین در 23 بهمن 1306، هیئت دولت وقت تصمیم گرفت بیمارستانی با گنجایش 500 تختخواب احداث کند تا هم مکانی مناسب برای آموزش دانشجویان فراهم گردد و هم ادارۀ صحیۀ کل مملکتی (امروزه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی) بتواند پاسخگوی بیمارانی باشد که به سبب رشد جمعیت افزایش یافته بودند (همو، 69). ازاین‌رو در 1307 ش، دولت مقرر کرد که مبلغ 000‘ 57 تومان به بودجۀ ادارۀ صحیه بیفزاید، و در سالهای بعد نیز معادل همین مبلغ برای تکمیل و راه‌اندازی آن در بودجه پیش‌بینی شود. مسئولیت انتخاب زمین نیز بر عهدۀ این اداره که رئیس وقت آن دکتر سعید خان مالک (لقمان‌الملک) بود، قرار داده شد. در اردیبهشت 1308، سعید خان مالک، زمینی به مساحت 000‘139 مـ2 را به مبلغ 880‘12 تومان، از فیروز میرزا نصرت‌الدوله، که تصدی وزارت مالیۀ وقت (وزارت اقتصاد و دارایی کنونی) به عهدۀ او بود، خریداری کرد. درواقع زمین خریداری‌شده، بخشی از زمینهای جمشیدآباد بود، که در 1337 ق، فیروز میرزا نصرت‌الدوله و محمدولی میرزا فرمانفرما از ارباب جمشید (ه‍ م)، از تاجران معتبر زردشتی، خریداری کرده بودند. بعدها با خریداری زمینهای اطراف، مسـاحت این مجتمع بیمـارستانی به حدود 520‘235 م‍ـ2 رسید. 
پس از اینکه زمین خریداری شد، ادارۀ صحیه و وزارت مالیه مقدمات ساخت بیمارستان را فراهم کرد؛ اما بنا به دلایلی نامشخص، تا 1317 ش، اقدامی برای ساخت بیمارستان صورت نگرفت تا اینکه با مهندس ارنست کپ آلمانی قراردادی به‌منظور تهیۀ نقشه‌های ساختمان بسته شد. به‌طورکلی ساخت بنای این بیمارستان به همراه بنای انستیتو کانسر و بنای بخشهای عفونی، طی 3 قرارداد صورت گرفت: قرارداد تهیۀ نقشه‌ها و نظارت فنی، با مهندس آلمانی ارنست کپ، و قراردادهای ساخت بیمارستان و واگذاری تأسیسات، با شرکت آلمانی فیلیپ هولتسمان. 
با آغاز جنگ جهانی دوم و ورود قوای متفقین (1320 ش) به ایران، کار ساخت بیمارستان متوقف شد و بیمارستان به اشغال نیروهای متفقین درآمد و شماری از نیروهای هندی، لهستانی و انگلیسی در آنجا مستقر شدند. در آن دوره، وزارت دارایی، حفاظت از اموال و اثاثیه‌های آلمانی را که در چند انبار این بیمارستان انباشته شده بود، به عهده داشت. ازآنجایی‌که بخشی از این تجهیزات، شبانه به خارج از بیمارستان منتقل می‌شد، کمیسیونی مرکب از نمایندگان وزارت دارایی، دربار شاهنشاهی، وزارت بهداری و دانشگاه تهران تشکیل، و از اموال مذکور صورت‌برداری، و برای حفظ و صیانت از آنها، این اموال به انبار دانشکدۀ پزشکی منتقل گردید. از دیگر وقایع این دوره، توقیف و بازداشت حدود 75 نفر در بیمارستان در 1322 ش است که در میان آنان، چند نفر نظامی و مهندس نیز بودند. از علت دستگیری و جرم این افراد اطلاعی دقیق در دست نیست. 
بیمارستان تا 1325 ش، یعنی پایان جنگ جهانی دوم، در اختیار نیروهای متفقین باقی بود. با خروج نیروهای متفقین از کشور، و به‌منظور راه‌اندازی سریع‌تر بیمارستان، از طرف دولت وقت مبلغ 10میلیون تومان برای تکمیل و تجهیز بیمارستان به دانشگاه تهران اعطا گردید. وزارت دارایی 000‘600‘8 تومان از این مبلغ را بابت بهای زمین کسر کرد و بقیۀ آن نیز صرف تکمیل ساختمانها، تعمیر و خرید اثاثیه و لوازم جراحی و جز آنها گردید. به سبب آنکه بودجۀ اختصاص‌یافته برای راه‌اندازی کامل بیمارستان کافی نبود، محمدرضا شاه پهلوی دستور داد تا مبلغ 000‘400‘4 تومان اعتبار دیگر پیش‌بینی، و در بودجۀ ادارۀ کل ساختمان منظور گردد. 
از تاریخ دقیق گشایش بیمارستان آگاهی چندانی در دست نیست. گویا مراسم رسمی جهت بازگشایی آن صورت نگرفته است و عجیب می‌نماید که چنین بیمارستانی بزرگ که همواره موجب افتخار و توجه بوده، بدون گشایش رسمی، آغاز به کار کرده باشد. اما طبق شواهد از اواخر سال 1325 تا 1327 ش، به‌تدریج بخشهای بیمارستانی از دیگر بیمارستانها به این محل منتقل، و بخشهای جدید در آن تأسیس شده است. بخشهای جراحی عمومی و داخلی، نخستین بخشهایی بودند که در مهر و آبان 1325 از بیمارستان وزیری به این بیمارستان انتقال یافتند و می‌توان گفت که از این تاریخ، بیمارستان رسماً فعالیت خود را آغاز کرده است. میان سالهای 1330-1332 ش، بیمارستان دارای یک مرکز تلفن، یک دستگاه پخش صدا، کارخانۀ یخ‌سازی، کارگاه مکانیکی و تراشکاری بوده است (نعمانی‌پور، 69-75، 81-91، 93-95). 
امروزه (1390 ش) مجتمع بیمارستانی امام خمینی مجموعه‌ای است متشکل از 3 بیمارستان به نامهای امام خمینی، ولیعصر، انستیتو کانسر و چندین مرکز آموزشی و درمانی دیگر که در زمینی به مساحت حدود 000‘250 م‍ـ2 واقع شده‌اند. 

بیمارستان امام خمینی یا بنای مرکزی

در مجموعۀ بناهای مجتمع بیمارستانی امام خمینی، بیمارستان امام خمینی یا بنای مرکزی، نخستین ساختمان اصلی است که تقریباً در میانۀ محوطۀ مجتمع تأسیس شده است. مساحت این ساختمان که از بالا به صورت H دیده می‌شود، به همراه ساختمان اداری دو طرف ستونهای ورودی، 000‘5 مـ2 است (همو، 93). این بنا از لحاظ طبقاتی شامل دو قسمت شمالی در دو طبقه، و قسمت اصلی در 5 طبقه است. 
از مهم‌ترین ویژگیهای بنای این ساختمان، قرینه‌سازی در پلان تمام ساختمانها ست که این موضوع حتى در جایگزینی بناها در محوطه نیز رعایت شده است. بدین‌صورت ‌که بنای مرکزی بیمارستان در میانه، و ساختمانهای عفونی و انستیتو کانسر به فاصله‌های مساوی در غرب و شرق بنای اصلی ساخته شده‌اند؛ این ویژگی در ساخت بناها نیز رعایت شده است. به‌طور کلی این مجموعه با یک نقشۀ مهندسی قوی، طراحی و اجرا شده که به‌سبب وجود زمین مناسب در اطراف آن، که بافت شهری وجود نداشته، کاملاً امکان‌پذیر بوده است. قسمت شمالی بنای مرکزی نیز با همین ویژگیها ساخته شده است، بدین صورت‌که در وسط، راهرو ورودی قرار گرفته است. این راهرو دارای 16 ستون گرد بتنی با سقف بتن مسلح است. در دو طرفِ راهرو ورودی، ساختمانهای دوطبقه‌ای بنا شده است که در بنای شرقی، ساختمان اداری قرار دارد و بنای غربی، مختص ساختمان آندوسکوپی ریه و اتاق کامپیوتر است. در زیر این بنای دوطبقه، یک زیرزمین سرتاسری نیز وجود دارد. فضاهای داخل این بناها توسط یک راهرو سراسری به هم مرتبط می‌شوند. اتاقها در شمال و جنوب راهروها قرار گرفته‌اند و روشنایی خود را در روز از طریق پنجره‌های نسبتاً بزرگ که در آنها کار گذاشته شده، تأمین می‌کنند. 
پس از عبور از راهرو ساختمان شمالی بنای مرکزی، حیاط نمایان می‌شود. قسمت اصلی بنای مرکزی که 5طبقه است، مانند همۀ بناهای مجموعه دارای پنجره‌هایی مستطیل‌شکل یکنواخت است که در یک نگاه، چشم انسان را به یک حرکت افقی وامی‌دارد. درواقع، ریتم تکراری پنجره‌ها و عناصر دیگر برای بیننده، محیطی خسته‌کننده و کسالت‌آور را به وجود آورده است. 
ساختمان اصلی مانند دو بازوی قوی، حیاط را از شرق و غرب دربرگرفته است و دو ورودی فرعی بنا در بازوهای شرقی و غربی، و ورودی اصلی در جنوب حیاط قرار گرفته است که توسط پله‌ها در میانه، و دو رمپ با شیب خیلی ملایم، دسترسی به فضاهای داخل را میسر می‌سازد. جلو ورودی اصلی، یک سایه‌بان بتنی با 4 ستون مستطیل‌شکل در بالای پله‌ها تعبیه شده است. پس از ورود به قسمت اصلی، هال نسبتاً بزرگی در پیش است که در انتهای آن، راهروهای غربی و شرقی واقع‌اند که دسترسی به اتاقها و راه‌پله را میسر می‌سازند. راه‌پله‌ها نیز در ابتدای راهروها در شمال آن ساخته شده‌اند. برای تأمین نور راهروها و اتاقهای جنوب ساختمان مرکزی، دو حیاطِ نسبتاً بزرگ در جنوب راهروها درنظر گرفته شده است. در طبقۀ آخر، دورتادور لبۀ بام مانند دیگر بناها دارای سایه‌بان است. ورودی پشت بام این بنا از طریق دریچه‌هایی در طبقۀ آخر، و توسط راه‌پله‌های دیوارکوب میسر است. زیرزمین نیز دارای اتاقهایی بزرگ است که محل انبار، فروشگاه و اتاقهای استریل است. 
بنای ساختمان اصلی دارای یک ورودی از جنوب است که با توجه به شیب زمین، دسترسی به بنا توسط پله‌هایی پرشمار میسر می‌گردد. بنا در این قسمت، دارای بالکن است که با توجه به فضاسازی در جنوب ساختمان (حوض و فضای سبز) دیدی خوب را برای بیماران به وجود آورده است. این بنا از جانب غربی هم یک ورودی به داخل ساختمان دارد که امکان استفاده از این قسمت را فراهم کرده است. نمای این ساختمان مانند ساختمان پیرامونش، آجر است و پایین بنا تا زیر پنجره‌های طبقۀ اول با سنگ تیشه‌ای پوشانده، و دورتادور پنجره‌ها نیز یک قاب بتنی ساخته شده است. اسکلت اصلی ساختمان از بتن، آجر و بتن مسلح است. بالای آخرین طبقۀ فوقانی یک سایه‌بان بتنی دورتادور محیط بنا می‌چرخد (بیمارستان ... ، 9). 
ساختمان عفونی در غرب ساختمان اصلی قرار دارد و دارای 750 مـ2 مساحت است که در 3 طبقه و یک طبقۀ زیرین احداث شده است. ساختمان عفونی، مدتی کوتاه پس از بهره‌برداری از ساختمان اصلی، آغاز به کار کرد و گنجایش آن 100 تختخواب بوده است. این ساختمان برای کارآموزی دانشجویان آموزشگاه پرستاری اشرف پهلوی (امروزه: آموزشگاه پرستاری و مامایی) اختصاص داده شد و برای اینکه پرستاران این آموزشگاه بتوانند در آنجا آموزشهای لازم را فراگیرند، سازمان شاهنشاهی سابق، این بخشها را ازهرجهت مجهز نموده بود. پس از مدتی، بخش جراحی و کودکان به ساختمان مرکزی منتقل، و بخشهای خون و زنان جایگزین آن گردیدند (نعمانی‌پور، 95-96). 
ورودی بنا از طرف شرق و غرب و شمال‌ شرق و شمال ‌غرب است. در بالای سردر ورودی شرقی کتیبه‌ای کاشی‌کاری با عنوان «دانشکدۀ پزشکی، کرسی بیماریهای عفونی» نصب شده است. نمای این بنا نیز مانند دیگر بناها آجر و در پایین، تا زیر پنجره‌های طبقۀ اول سنگ است. در دو طبقۀ آخر بالای پنجره‌ها یک سایه‌بان بتنی دورتادور بنا چرخیده است. اسکلت بنا همانند بنای مرکزی، آجر، بتن و بتن ‌مسلح است. همچنین در دورتادور پنجره‌ها یک قاب بتنی ساخته‌اند (بیمارستان، همانجا). 
در پی اهدای نزدیک به 300 میلی‌گرم رادیوم از سوی صلیب سرخ جهانی به جمعیت شیروخورشید سرخ ایران (هلال‌احمر کنونی)، در 1327 ش، اقداماتی برای تأسیس انستیتو کانسر در بنای شرقی مجتمع صورت گرفت. در آن هنگام، جمعیت شیروخورشید سرخ در نظر داشت این مقدار رادیوم را با تهیۀ وسایل و لوازم کافی در بیمارستان امدادی شیروخورشید که در دست ساختمان بود، مورد استفاده قرار دهد، اما پس از چندی با توجه به توسعۀ روزافزون بیماری سرطان در ایران، و نبود مرکزی جهت درمان این بیماری و به‌خصوص تحقیقات علمی دراین‌باره، جمعیت شیروخورشید در صدد برآمد که از آن، در مؤسسۀ بزرگ‌تر و کامل‌تری که فقط ویژۀ درمان بیماران سرطانی باشد، استفاده نماید. ازاین‌رو، جمعیت شیروخورشید در 1328 ش، برای تأسیس چنین مرکزی با دانشکدۀ پزشکی دانشگاه تهران وارد مذاکره شد. سرانجام این انستیتو در 1334 ش، در زمیـنـی بـه مسـاحـت 000‘ 17 مـ2 بـا 100 تختخواب، و با هدف تأمین و تضمین سلامت جامعه در قبال بیماری سرطان، آغاز به کار کرد و به‌عنوان نخستین انستیتوی ملی آنکولوژی در کشور، فعالیتهای همه‌جانبه‌ای در زمینه‌های پیشگیری، تشخیص، درمان، بازتوانی، آموزش و پژوهش، با 212 تخت آغاز کرد. ساختمان اصلی انستیتو کانسر در ضلع شرقی ساختمان اصلی و ساختمانهای فرعی (مراکز درمانی سانترال شمارۀ 1 و 2) واقع شده است. این بنا همانند بنای عفونی ساخته شده است، اما برخلاف آن بنا که اطرافش آزاد بود، ساخت‌وساز و الحاقات زیادی به آن افزوده شده است. خصوصیات معماری این بنا همانند ساختمان عفونی است (نعمانی‌پور، 109-112).