روزن، فریدریش

روزِن، فریدریش (30 اوت 1856 م/ 8 شهریور 1235 ش)، سیاست‌مدار و خاورشناس آلمانی و نویسندۀ آثار متعددی در زمینه‌های تاریخ ایران، و زبان و ادبیات فارسی.
فریدریش در لایپزیگ به دنیا آمد. پدرش، گئورگ روزن (ه‍ م)، که دکترای فلسفه داشت، سالها به‌عنوان مأمور سیاسی در کشورهای مختلف به سر برده، و پژوهشهایی منتشر کرده بود. دوران کودکی فریدریش، به‌سبب مأموریت پدر، در شهر بیت‌المقدس گذشت. فریدریش در آنجا زبان عربی و نیز انگلیسی را ــ که زبان مادرش بود ــ به‌خوبی آموخت و با دیگر زبانهای شرقی چون فارسی و اردو نیز آشنا شد. او هم راه پدرش را پی‌گرفت و در کنار فعالیتهای سیاسی، به مطالعه دربارۀ کشورهای شرقی نیز پرداخت (سحاب، 302؛ عقیقی، 2/ 749؛ نفیسی، 28؛ لیتمان، 391-392). عموی او، فریدریش آوگوست روزن، نیز خاورشناس و استاد دانشگاه لندن بود ( فرهنگ ... ، 4/ 389).
فریدریش با گذراندن تحصیلات مقدماتی، به دانشگاه رفت و در رشتۀ تعلیم‌وتربیت، درجۀ دکتری گرفت (نفیسی، همانجا) و برای تکمیل دانش خود در زبانهای جدید شرقی ــ به‌ویژه فارسی ــ در برلین، لایپزیگ، گوتینگن و پاریس به تحصیل پرداخت. او از 1887 م، در مدرسۀ زبانهای شرقی برلین مربی زبان هندوستانی یـا اردو شد ( فـرهنگ، همانجا؛ عقیقـی، نفیسی، همانجاها؛ روزن، «ایران ... »، 5؛ لیتمان، 393)؛ اما 3 سال بعد، یعنی در 1890 م، به استخدام وزارت خارجۀ آلمان درآمد و به‌عنوان کنسول بیروت، راهی لبنان شد (بدوی، 169؛ عقیقی، لیتمان، همانجاها). او از 1891 م، به مدت 10 سال در ایران مأموریت داشت و نخست، عضو سفارت آلمان در تهران، و سپس، نایب‌کنسول بوشهر، و سرانجام هم وزیرمختار کشورش در ایران بود (شفا، 1/102؛ عقیقی، نفیسی، لیتمان، همانجاها)؛ در این دوره، چنان زبان فارسی گفتاری و نوشتاری را آموخت که گاه به فارسی شعر هم می‌سرود (شفا، همانجا).
روزن در سال 1898 م، نخستین کنسولگری آلمان را در بغداد تأسیس کرد (عقیقی، نفیسی، لیتمان، همانجاها) و یک سال بعد هم کنسول بیت‌المقدس شد (عقیقی، لیتمان، همانجاها). او در سالهای بعد، به مقام ریاست ادارۀ سیاسی وزارت امور خارجۀ آلمان، و سپس هم وزارت امور خارجه رسید؛ اما دیری نگذشت که از کارهای سیاسی کناره گرفت و باقی عمرش را یکسره به فعالیتهای علمی و ادبی پرداخت (بدوی، 170؛ فرهنگ، 4/390؛ نفیسی، 28- 29؛ لیتمان، 395-396). او چندین سال ریاست انجمن خاورشناسی آلمان را بر عهده داشت و سرانجام، در 1935 م/ 1314 ش، در سفر به چین دچار حادثه‌ شد و چند روز بعد، در 27 نوامبر/ 5 آذر همان سال در 79 سالگی درگذشت (بدوی، همانجا؛ نفیسی 29؛ لیتمان، 396).
روزن هرچند در ایران مأموریت سیاسی داشت، توجهش بیش از هر چیز، به تاریخ و فرهنگ ایران بود، و در بیشتر آثارش به ایرانیان و زبان و ادبیات این کشور می‌پرداخت؛ البته، اندکی هم به اردو توجه می‌کرد. او دربارۀ مسائل سیاسی، تنها گزارشی کوتاه نوشت که در کتاب «آلمان، حال و آینده» (1925 م) به چـاپ رسید (همـو، 397؛ نیـز نک‍ : فـرهنگ، همانجا). او حتـى در سخنرانی‌ای که در 11 ژانویۀ 1922، در مجمع انجمن خاورشناسی آلمان در برلین، با عنوان «تأثیر جریانهای فکری بر تاریخ سیاسی ایـران» ایـراد کرده، بیشتر بـه مسائل فکـری پرداختـه است (نک‍ : «تأثیر ... »، 101، حاشیه).
نخستین نوشتۀ روزن دربارۀ ایران، گزارش اولین سفرش به ایران از خلیج‌ فارس تا دریای خزر بود که در 1890 م منتشر شد (فرهنگ، روزن، «ایران»، همانجاها). او در همین سال، کتاب دیگری منتشر کرد که از مشهورترین آثار او ست. وی این اثر را با عنـوان «شما فارسی حرف می‌زنید؟»، و بـا هدف آموزش زبان فارسی به آلمانی‌زبانان نوشت که در 1898 م نسخۀ انگلیسی آن هم منتشر شد (شفا، 1/371؛ لیتمان، 393؛ شاخت، 516-517). روزن بعدها ایـن کتاب را بازنگری، و به روز کرد. در چاپ سوم و بازنگری‌شدۀ متن آلمانی (1925 م)، پس از اشاراتی دربارۀ نگارش و تلفظ واژه‌های فارسی، چکیدۀ دستورزبان فارسی، فهرستی از واژه‌هـای پربسامد به تفکیک موضوعی و شماری جمله و گفت‌وگو آمده است. در ادامه هم 9 داستان یا حکایت کوتاه، به‌عنوان نمونه‌هایی از ادبیات عامیانۀ نو (ازجمله از خاطرات ناصرالدین‌ شاه)، همچنین دو صحنه از نمایشنامه‌ای کمدی به قلم میرزا ملکم خان ــ کـه همگی بـه فـارسی و آلمانی‌انـد ــ درج شده است (نک‍ : همو، 516-518).
فریدریش روزن همچنین کتاب پدرش، یعنی «مبانی زبانی فارسی» (برلین، 1843 م) را که شامل صرف و نحو و حکایات فارسی با ترجمۀ آنها به لاتینی است، ویرایش، و به همراه حواشی لازم، در 1915 م چاپ کرد (فیلیپ، 265؛ نفیسی، 28؛ لیتمان، 397).
اما مهم‌ترین پژوهشهای روزن که برایش شهرت زیادی به ارمغان آورد، دربارۀ عمر خیام و آثار او بود. او در 1909 م/ 1288 ش، مجموعه‌ای از رباعیات خیام را به آلمانی برگرداند و در سالهای بعد، به اصلاح و تکمیل آن پرداخت. ویراست دوم این اثر شامل افزوده‌هایی، ازجمله مقدمه‌ای دربارۀ زندگی و شعر خیام، در 1920 م منتشر شد (شفا، 1/402، 420؛ فرهنگ، همانجا). استقبال مجامع علمی از این ترجمه باعث شد که روزن برگردانی انگلیسی از رباعیات را نیز فراهم آورد. ترجمۀ انگلیسی رباعیات نخست در 1928 م، و سپس با اصلاحاتی، در 1930 م در لندن منتشر شد. او در ایـن کتاب، برگردان 152 رباعی خیـام را ــ که در انتساب آنها به خیام اطمینان بیشتری داشت ــ به همراه شرحی دربارۀ زندگی و جهان‌بینی خیام و نیز گزارشی از ترجمه‌ها و پژوهشهای انجام‌شده دربارۀ خیام و رباعیات او آورده است (نک‍ : کریستن‌سن، 57؛ شفا، 1/420؛ نیز حوسنی، 1112؛ عقیقی، 2/ 749؛ اُکستُبی، 130).
او همچنین مجموعه‌ای از داستانهای فارسی را فراهم آورد و به همراه واژه‌نامه، در 1915 م/1294 ش به چاپ رساند (عقیقی، 2/750)، و کتابی هم با عنوان «هاروت و ماروت» (1925 م) نوشت که در آن بـه زبانهای مختلف فارسی، عربی، ترکی، اردو و حتى سومالیایی، روایتهای این داستان را نقل، و بررسی کرده است (منتسل، 972؛ نیز نک‍ : جمال‌زاده، 8).
از دیگر آثار مهم روزن که در 1925 م منتشر شد، کتاب «ایران در کلمه و تصویر» است که گزارشی نسبتاً جامع از ایران، و مباحثی چون جغرافیا و تاریخ این سرزمین، و نیز معرفی زبان و ادبیات، ادیان، علوم، اقتصاد، حکومت و سیاست خارجی ایران در دورۀ قاجار را در بر دارد (شفا، 1/435؛ دیتس، 53؛ بدوی، 171؛ لیتمان، همانجا).

مآخذ

بدوی، عبدالرحمان، فرهنگ کامل خاورشناسان، ترجمۀ شکرالله خاکرند، قم، 1375 ش؛ جمال‌زاده، محمدعلی، «هاروت و ماروت و صدراعظم آلمان»، کاوه، 1350‍ ش، شم‍ 40؛ سحاب، ابوالقاسم، فرهنگ خاورشناسان، تهران، 1356 ش؛ شفا، شجاع‌الدین، جهان ایران‌شناسی، تهران، 1348 ش؛ عقیقی، نجیب، المستشرقون، قاهره، 1965 م؛ فرهنگ خاورشناسان، به کوشش پرویز مشکین‌نژاد، تهران، 1388 ش؛ نفیسی، سعید، «فردریک روزن»، مهر، تهران، 1315 ش، س 4، شم‍ 1؛ نیز:

Christensen, A., «Rosen, Friedrich: The Quatrains of ˒Omar-i Khayyām», Orientalistische Literaturzeitung, Leipzig, 1931; Diez, E., «Rosen, Friedrich: Persien in Wort und Bild», ibid., 1927; Hüssni, N., «Rubaʿījāt-î Ḥakīm ʿOmar Haijām bā muqaddime-î ...», ibid; Littmann, E., «Friedrich Rosen», ZDMG, vol. XIV; Menzel, Th., «Rosen, Friedrich: Harut und Marut ...», Orientalistische Literaturzeitung, Leipzig, 1927; Oxtoby, W. G., Ancient Iran and Zoroastrianism in Festschriften, Shiraz, 1973; Philipp, K., «Elementa Persica by Georg Rosen ... », Die Welt des Islams, Berlin, 1916, vol. III; Rosen, F., «Der Einfluss geistiger Strömungen auf die politische Geschichte Persiens», ZDMG, vol. LXXVI; id., Persien in Wort und Bild, Berlin etc., 1925; Schacht, J., «Rosen, Friedrich: Shumā Fārsī härf mizänīd ?», Orientalistische Literaturzeitung, Leipzig, 1926.
عسکر بهرامی