زار

زار، گونه‌ای باد نامرئی و سرگردان از سنخ روح یا جن که به پندار عامه با ورود به تن آدمیزادگان آنها را تسخیر و رام می‌کند و به فرمان خود درمی‌آورد. 
واژۀ «زار» احتمالاً از زبان امهری به فرهنگ و زبان عربی و فارسی و دیگر فرهنگها درآمده است (بلوکباشی، «هویت‌سازی ... »، 35). باد زار در سودان، «سار»، در حبشه، «زار» و در عمان، «زار» و «زیران» (جمع زار) نامیده می‌شود (لویس، 79؛ EI1, VIII/ 1217). 

خاستگاه

خاستگاه باد زار و باورها و آیینهای مربوط به آن هنوز به‌طور قطع مشخص نیست. به نظر برخی از پژوهشگرانْ مفاهیم و عقاید مربوط به باد زار ظاهراً از جامعۀ حبشه (اتیوپی) به جامعه‌های اسلامی وارد شده، و به‌تدریج با عقاید دیگری دربارۀ ارواح و جن‌بادها آمیخته، و میان مردم مصر، حجاز، سودان، عمان، ایران و دیگر جوامع پراکنده گردیده است (بلوکباشی، همانجا). 
بومیهای مناطق جنوبی ایران باور به زار را بیشتر با فرهنگ افریقایی، به‌ویژه حبشه و زنگبار، مرتبط می‌دانند و بر این باورند که زار و آیینها و چگونگی اجرای مراسم زارزدایی در گذشتۀ دور، همراه با مهاجرت ملوانان و بردگان سواحل شرقی افریقا به منطقۀ خلیج فارس آمد (نک‍ : ساعدی، 51) و رفته‌رفته بـا باورهـا و اعتقادات ساکنان بومی سواحل خلیج فارس درآمیخت. 
از نظر جغرافیایی، باور به زار در محدوده‌ای بسیار وسیع، از افریقای شمالی، سودان و نیجریه تا مصر و کشورهایی مانند عمان، عراق، یمن و سواحل جنوب شرقی و جنوب ایران در حاشیۀ خلیج فارس گسترده است. 

دسته‌بندی‌ بادها

در یک دسته‌بندی کلی، بادها، ازجمله باد زار را براساس خاستگاه قومی، به بادهای افریقایی، عربی و هندی، و به‌لحاظ دینی، به مسلمان و نامسلمان یا کافر، و از نظر جنسیت و تأهل، به نرینه یا مادینه و متأهل یا مجرد تقسیم می‌کنند. همچنین، بادها براساس قدرت تأثیرگذاری و کارآمدی، به بادهای سبک و سنگین طبقه‌بندی می‌شوند (نک‍ : بَتَن، 174). 
بـاد ـ زارهـا را بـا نامهای گوناگون می‌خوانند و برای هریک ویژگیهای خاصی قائل‌اند که در هر منطقه متفاوت و متغیر است. در جنوب و جنوب شرقی ایران، زارها را با نامها و ویژگیها و تقسیم‌بندیهای گوناگون می‌شناسند؛ ازجمله نامهای شناخته‌شدۀ آنها می‌توان از دینگ‌مارو، شیخ شَنگَر، مَتوری، اُم‌گاره، بومَریوم، چین‌یاسِه، پِه‌پِه، دای‌کِتو، بوجَمبه، بابور، نَمرود، تَقروری، قِصاص، اَیاله، بَرزَنجی، خَمّاری، کَت‌میری، هونگو و بَلو نام برد (نک‍ : ساعدی، 62-63؛ ریاحی، 4-22؛ خبری، 13). 

زار در باور عامه

مردم اتیوپی زارها را زیباترین فرزندان حوا می‌دانند که او آنها را از ترس چشم بد پریان مقرب، از پروردگار پنهان کرد. به همین سبب، به فرمان خداوند، زارها برای همیشه از نظرها پنهان ماندند و به‌نوعی، همزاد آدمیان شدند (لِریس، 12). 
برخی از مردم این جن‌بادها را روح آدمیانی می‌دانند که پس از مرگ، زمین و جهان مادی را ترک نکردند و برای همیشه در فضایی معلق میان زمین و آسمان و دریا سرگردان ماندند. در جهان‌بینی این گروه، جهان هستی به این 3 بخش تقسیم می‌شود: جهان زیرین، جایگاه پلیدیها؛ گسترۀ زمین، قلمرو آدمیزادگان؛ جهان متعالی و آسمانی، مقر ملائک مقرب و خدایان. بر این اساس، فضای میان زمین و آسمان و دریا و هرآنچه در این فضا قرار دارد، زیر سلطۀ جن‌بادها ست. این بادها از سوی آب به سواحل دریا می‌آیند و در خشکی، در بخشهای دورافتاده و خشک کوهها، در آب‌انبارها، حمامها و خانه‌های متروک، جلگه‌های خشک و نیز زیر برخی از درختان مسکن می‌گزینند و استقرار می‌یابند (قرسو؛ نیز نک‍ : کملین، 160-165). 

مراسم زارزدایی

مردم فرهنگهای گوناگون، نشانۀ حلول زار در انسان و تسخیر او را با بروز بیماری و درد، کسالت مدام، افسردگی، ناتوانی و نازایی همراه می‌دانند. به باور این مردم، هرکسی و در هر شرایطی می‌تواند به تسخیر این بادها درآید؛ درواقع، افراد طعمۀ بادها و مبتلا به بادزدگی بیشتر از میان قشر محروم جامعه هستند. تسخیرشدۀ باد، زیر تأثیر افکار و نیروهایی خارج از وجود خود، به اعمال و رفتاری دست می‌زند که از ارادۀ او خارج است (نک‍ : درویشی، 343). تسخیرشدگان را هوایی، بادی یا زاری می‌نامند. 
برای درمان تسخیرشدگان، تنها راه رهایی، برگزاری مراسم بادزدایی است که به آن، مجلس یا بازی زار نیز می‌گویند. گردانندگان این مراسم که بابازار یا مامازار نامیده می‌شوند، خود بارها از تسخیر بادها نجات یافته، و درنتیجه دارای قدرت ویژه‌ای شده‌اند.
در مراسم زار برای فرد مبتلا، که در حضور دیگر زاریها (افراد زارزده) تشکیل می‌شود، بابازار یا مامازار از زبان بادی که در کالبد فرد بیمار رفته، و وی را تسخیر کرده است، سخن می‌گوید و خواستها و نیازهای آن را بیان می‌دارد. با برآوردن خواسته‌های باد، مانند قربانی‌کردن، سفره‌انداختن و یا دادن انگشتر، خیزران، لباس، چادر و جز آن، باد نامش را فاش می‌کند. از این هنگام، میان بیمار و باد رابطۀ پیمان‌گونه‌ای برقرار می‌شود و مسخّر باد، بنابر عهدی که می‌بندد، باید برای بهره‌مندی از قدرتهای ماورایی بادِ هم‌پیمانش و حفظ سلامت خود، تا پایان عمر به آن باد وفادار بماند. از آن پس، شخص زارزده در جرگۀ اهل‌هوا در خواهد آمد (نک‍ : بلوکبـاشی، «اهل‌هوا»، 478). به بـاور اهل‌هوا، زاری که فرد را مبتلا به بیماری می‌کند، کور و ناصاف است و پس از اجرای مراسم زار، آرام و صاف و بینا می‌شود (همانجا؛ نیز نک‍ : ساعدی، 50). 
موسیقی در مراسم زار نقش مهم و مؤثری در بادزدایی و بیرون‌کردن باد از تن بیمار ایفا می‌کند. نواختن دف و دهل و آوای موسیقی همراه با آواز، بیمار را ازخودبی‌خود می‌کند و به وجد می‌آورد. در این هنگام، زار مستقر در کالبدِ بیمار با ضرب‌آهنگ موسیقی، آغاز به حرکاتی می‌کند که آن را بازی یا رقص زار می‌نامند. آوازهای زار از نغمه‌هایی نسبتاً ساده، کوتاه و تکرارشونده ترکیب یافته‌اند. بسیاری از اهل‌هوا در سواحل خلیج فارس معتقدند که در گذشته، کلام آوازهای زار به زبان سواحلی یا افریقایی بوده است، اما امروزه این آوازها در مراسم اجرایی بازی زار، بیشتر به فارسی یا عربی‌اند (قرسو). 

مآخذ

بلوکباشی، علی، «اهل‌هوا»، ه‍ د، ج 10؛ همو، «هویت‌سازی اجتماعی از راه بـادزُدایی گشتـاری»، نـامۀ انسان‌شنـاسی، تهـران، 1381 ش، س 1، شم‍ 1؛ خبـری، محمدعلی و محمدرضا پورجعفر، «انعکاس مراسم آیینی زار در چهار نمایش»، صحنه، تهران، 1385 ش، شم‍ 51؛ درویشی، محمدرضا، دایرةالمعارف سازهای ایران، تهران، 1380 ش؛ ریاحی، علی، زار و باد و بلوچ، تهران، 1356 ش؛ ساعدی، غلامحسین، اهل‌هوا، تهران، 1355 ش؛ قرسو، مریم، تحقیقات میدانی؛ نیز: 

Battain, T., Le Zâr, rituel de possession en Egypte, Paris, 1997; Camelin, S., «Croyance aux Djinns et possession dans le Hadramaout», Quaderni di studi Arabi, Rome, 1995, vol. XIII; EI1; Leiris, M., La Possession et ses aspects théâtraux chez les Ethiopiens de Gondar, Paris, 1989; Lewis, I. M., Ecstatic Religion: A Study of Shamanism and Spirit Possession, London, 1975. 
مریم قرسو