آتش‌ نشانی و خدمات ایمنی تهران، سازمان

آتش‌نشانی و خدمات ایمنی تهران، سازمان \sāzmān-e ātaš-nešānī va(o) xadamāt-e īmenī-ye tehrān\، سازمانی مستقل در تهران که مسئولیت مقابله با حوادث شهری را بر عهده دارد. این سازمان در دوران رضا شاه تشکیل شد، اما مقدمات تأسیس آن به دورۀ ناصری بازمی‌گردد. در آن زمان اداره‌ای به نام احتسابیه عهده‌دار امور نظمیه، بلدیه، و عدلیه بود و نخستین بلدیۀ رسمی تهران به ریاست دکتر خلیل خان اعلم‌الدولۀ ثقفی در 1328 ق/1910 م، در زمان نیابت سلطنت عضدالملک قاجار تشکیل شد (قاسملو، 24).
از وظایف ادارۀ احتسابیه و پس از آن بلدیه، نظافت شهر و آب‌پاشی خیابانهای خاکی تهران بود که توسط عده‌ای معروف به سقا و به‌وسیلۀ مشکهای آب انجام می‌گرفت. در زمان بروز حریق نیز همین مأموران نظافت و سقاها وارد عمل می‌شدند. پلیسهای ادارۀ احتسابیه هم، افزون‌بر مأموریتهای دیگر، هنگام وقوع آتش‌سوزی در مبارزه با آن و اطفای آتش دخالت می‌کردند. اما به‌دلیل نبود امکانات لازم، عموماً تلاش آنها موفقیت چندانی در بر نداشت. در 1303 ش/1924 م، بلدیۀ تهران یک دستگاه ماشین آب‌پاش برای آب‌پاشی خیابانهای خاکی شهر تهیه کرد. از آنجایی که این کامیون به یک موتورپمپ مجهز بود، با تهیۀ چند متر لوله و چند شیر، از آن برای خاموش‌کردن آتش‌سوزیها نیز استفاده می‌شد (همو، 23-25؛ نجمی، 521).
با گسترش شهر تهران بر شمار آتش‌سوزیها نیز افزوده می‌شد و درنتیجه، ضرورت تشکیل اداره‌ای که مسئولیت اطفای حریق را بر عهده داشته باشد، به‌شدت احساس می‌گردید. شالودۀ ادارۀ آتش‌نشانی در 1304 یا 1305 ش، در زمان تصدی سرهنگ کریم ‌آقا بوذرجمهری در شهرداری تهران ریخته شد (محبوبی، 3/ 517). این اداره که شعبۀ اطفائیه خوانده می‌شد، تحت سرپرستی بلدیۀ تهران قرار داشت. ادارۀ اطفائیه نخست در 300متری میدان توپ‌خانه و در ابتدای خیابان چراغ برق (امیرکبیر کنونی)، و در محلی استیجاری در گاراژ حسینی (قاسملو، 25) که متعلق به فردی به نام سید اسدالله بود، و بعدها در قسمتی از گاراژ غرب که مقابل کوچۀ عربها در شمال همان خیابان قرار داشت، آغاز به کار کرد و تنها دارایی آن، همان ماشین آب‌پاشی بود که البته برای امور دیگری نیز استفاده می‌شد.
در آن زمان آب جویهای روباز و آلوده‌ای که از کنار خیابانها می‌گذشت، تنها آب آشامیدنی در دسترس بیشتر مردم تهران بود. ازاین‌رو، شماری گاری اسبی معروف به «آبی»، به مردم تهران آب قنات می‌فروختند. براثر استقبال مردم از آب سالم، مسئولان بلدیه تصمیم گرفتند از این ماشین آب‌پاش برای آب‌رسانی به محله‌های مختلف شهر نیز استفاده کنند («تاریخچه ... »، بش‍‌‌‌ ).
بدین‌ترتیب، ادارۀ اطفائیه که وظیفۀ مدیریت آب‌رسانی شهری را بر عهده داشت، به‌خوبی نتوانست از عهدۀ وظیفۀ اصلی خود یعنی اطفای حریق برآید؛ چه، عموماً در مواقع آتش‌سوزی ماشین آب‌پاش و دیگر تجهیزات اداره در شهر پراکنده بودند. ازاین‌رو، در آذر 1307، برای تقویت توان فنی ادارۀ اطفائیه، یک دستگاه ماشین آب‌پاش بزرگ و 4 دستگاه ماشین آب‌پاش کوچک که لاستیکهای توپر داشتند و همچنین وسایل و لباس نسوز از کشور آلمان خریداری شد و به‌طور کامل در اختیار ادارۀ اطفائیه قرار گرفت. شماری از رانندگان مستعد قشون و گروهبانهای قدیمی هنگهای بهادری و آهنین هم برای به‌کارانداختن و هدایت ماشینهای جدید به ادارۀ اطفائیه منتقل شدند.
به دستور رضا شاه یکی از افسران ارتش سفید روسیه که به ایران پناهنده شده بود، به نام کلنل وربا، به ریاست نظامی آتش‌نشانی منصوب گردید و فردی آلمانی به نام هانری فریدریش دوئل، از مکانیکهای قشون، به ریاست فنی تعیین شد و بعدها این مؤسسه تحت نظر رؤسای ایرانی که بیشتر آنان از افسران ارتش بودند، قرار گرفت.
بااین‌همه، به‌دلیل گسترش تهران، در مواقعی که حریقهای بزرگ روی می‌داد، یا به‌طور هم‌زمان چند حریق در شهر به وقوع می‌پیوست، تشکیلات آتش‌نشانی به‌تنهایی نمی‌توانست مشکل را حل کند و درنتیجه از نیروهای دیگر ارگانها، ازجمله نظمیه (شهربانی) و قشون (ارتش) نیز برای کمک به مأموران آتش‌نشانی استفاده می‌شد. طبق دستورالعملی که برای مأموران وضع شده بود، آنان وظیفه داشتند پس از اطفای هر حریق، گزارشی در خصوص چگونگی وقوع حادثه و اقدامات خود، تهیه کنند (همان، بش‍ ؛ محبوبی، 3/517- 518؛ قـاسملو، 26، 28، 36).
در بدو تأسیس ادارۀ اطفائیه، رئیس، معاون فنی، و سرپرست افراد آتش‌نشان که نایب خوانده می‌شدند، مدیریت آتش‌نشانی را بر عهده داشتند. البته رئیس یا کفیل بلدیه و انجمن بلدی (انجمن شهر) بر کار این اداره نظارت می‌کردند و رئیس ادارۀ آتش‌نشانی توسط شهردار منصوب می‌شد. در تهران رؤسای آتش‌نشانی بیشتر از میان رؤسای برزنها یا مناطق شهرداری انتخاب می‌شدند. گاهی نیز برخی افسران به این سمت منصوب می‌شدند و بیشتر آنان، حتى کاپیتان وربا، دربارۀ آتش‌نشانی اطلاع و تجربۀ چندانی نداشتند (قاسملو، 196).
برپایۀ آمار موجود تا حدود سال 1307 ش، مجموع تجهیزات آتش‌نشانی تهران عبارت بود از: 15 دستگاه ماشین آتش‌خاموش‌کن نو، 3 دستگاه مرسدس بنز، 4 دستگاه اشکودا، دو دستگاه پورسک، و 4 دستگاه موتورپمپ. افزون‌بر اینها 84 کامیون اسقاط را ادارات دیگر در اختیار آتش‌نشانی قرار داده بودند که تأثیری در کار اطفای حریق نداشتند؛ ازاین‌رو، تجهیزات آتش‌نشانی چندان جواب‌گو نبود («تاریخچه»، بش‍ ؛ قاسملو، 27- 28).
حریقی که در 8 مهر همان سال در سالن سینمای مدرسۀ صنعتی واقع در خیابان لاله‌زار روی داد، کمبود امکانات و ناتوانی ادارۀ اطفائیه را در برابر حوادث بزرگ نشان داد. این سینما یکی از مدرن‌ترین و مجهزترین سینماهای پایتخت محسوب می‌شد و به نمایش فیلم برای بانوان اختصاص داشت. به‌دلیل وسایل قابل اشتعال در این سینما، آتش در زمانی کوتاه شدت گرفت و بناهای اطراف را نیز به خطر انداخت. سرانجام این حریق توسط مأموران اطفائیۀ بلدیه، گردان مهندسی ارتش و پلیس خاموش شد، اما سالن سینما به‌کلی تخریب گشت («تاریخچه»، بش‍ ؛ قاسملو، 28؛ نیز نک‍‍ : «حریق ... »، 1).
وقوع حریقهایی از این دست، اهمیت تجهیز ادارۀ آتش‌نشانی را به مسئولان وقت نشان داد و درنتیجه طرحی برای ساختمان اطفائیه، تأمین بودجه و توسعۀ آتش‌نشانی تهیه و ارائه شد. در این سال باتوجه‌به نامناسب‌بودن محل ادارۀ اطفائیه تصمیم گرفته شد ساختمانی برای این اداره بنا شود. بدین‌منظور ابتدا قسمت شرقی آسایشگاه سابق بلدیه در نظر گرفته شد و سپس اراضی گورستان حسن‌آباد واقع در میدان حسن‌آباد به این امر اختصاص یافت. گویا در این دوره ادارۀ اطفائیه خدمات آب‌پاشی، باربری، حمل گوشت و حمل زباله را نیز بر عهده داشته است. همچنین از ماشینهای اطفای حریق در ساعتهای خارج از عملیات امدادی، برای آب‌فروشی، آب‌پاشی، آبیاری درختان و خدماتی مانند آن استفاده می‌شد (قاسملو، 36، 44، 55).
پیش از تکمیل ساختمان جدید، آتش‌سوزی مهیبی در 18 آذر 1310، در ساختمان مجلس شورای ملی واقع در میدان بهارستان رخ داد. اندکی پس از وقوع حادثه مأموران اطفائیه در محل حاضر شدند و به اطفای حریق پرداختند. افراد پلیس و ارتش نیز برای کمک به آنها پیوستند. این‌بار عملیات اطفا با مدیریت بهتری انجام گرفت و روزنامه‌های آن زمان از تلاش و فداکاری مأموران سخن گفتند («حریق»، همانجا). مأموران با تخریب ساختمانهای اطراف از سرایت آتش به دیگر بناها جلوگیری کردند. پس از حدود 5/2 ساعت آتش خاموش شد.
براثر این حادثه اتاق جلسۀ خصوصی، اتاق آیینه و سرسرا کاملاً سوخت. پس از اطفای حریق برای احتیاط دستور داده شد تمام عوامل سرایت حریق به ساختمانهای اطراف قطع شود و مأموران آتش‌نشانی آن شب مراقب محل باشند. این تدبیرْ سودمند واقع شد، زیرا بامداد روز بعد دوباره قسمتی از محل مشتعل شد که به‌دلیل حضور مأموران از گسترش‌یافتن آتش جلوگیری شد (قاسملو، 46- 48؛ نیز نک‍‍ : «حریق»، همانجا).
در 1310 ش، با پیگیری کریم آقا بوذرجمهری، که به‌نوعی مدیر ارشد آتش‌نشانی به شمار می‌رفت، برای احداث ساختمانی متناسب با وظایف ادارۀ اطفائیه و همچنین تأمین بودجه‌ای منطبق با حجم فعالیتهای آن، پیشنهادی تهیه و تقدیم مجلس شد که به تصویب رسید.
در سال 1311 ش، ساختمان جدید آتش‌نشانی در میدان حسن‌آباد تکمیل، و ادارۀ اطفائیه از محل سابق خود به آنجا منتقل گردید («تاریخچه»، بش‍‌‌ ). افتتـاح این مرکز، نقطۀ عطفی برای آتش‌نشانی تهران قلمداد می‌شود و از آن پس این سازمان به‌صورت اصولی‌تری توسعه یافت.
از دیگر حریقهای مهم تهران در این دوره، آتش‌سوزی ساختمان تازه‌تأسیس انبار غله بود که در ساعت 1 بامداد 25 فروردین 1312 روی داد. مأموران اطفائیه که توسط کمیساریا مطلع شده بودند، به‌سرعت در محل حاضر گردیدند و تا شب موفق به اطفای حریق شدند (قاسملو، 50).
در سال 1313 ش، حسن خان معتضدی به ریاست ادارۀ اطفائیه منصوب شد. در زمان مدیریت وی آتش‌نشانی سامان بهتری یافت. براساس سندی در این دوره بر شمار ماشینهای اداره افزوده شد. در این سند که حاوی صورت اسامی انواع اتومبیلهای اطفائیۀ بلدیه بود، 12 اتومبیل سواری بیوک، فورد، دوج، شورلت، اوکلند، 4 ماشین اطفای حریق مرسدس بنز، 6 ماشین آب‌پاش انگه، 10 ماشین حمل گوشت شورلت، دو ماشین باری برای مأموریت خارج با مارک جمس و دو ماشین فورد برای حمل زباله فهرست شده است («تاریخچه»، بش‍ ؛ قـاسملو، 52-54).
در همین سال، آتش‌سوزی بسیار مهیبی در انبار باروت مهران واقـع در سه‌راه ضـراب‌خـانه رخ داد. این حـادثه نخستین آتش‌سوزی مهم پس از تأسیس آتش‌نشانی در تهران است (محبوبی، 3/520). این آتش‌سوزی سبب جلب توجه مسئولان به این امر شد و 3 دستگاه اتومبیل آتش‌نشانی اشکودا سفارش داده شد.
در سال 1317 ش نیز قسمتی از کارخانۀ تفنگ‌سازی دچار حریق شد، به‌گونه‌ای‌که بهره‌برداری از این کارخانه یک سال به تعویق افتاد. از ابتدای تأسیس ادارۀ آتش‌نشانی مسائل مالی یکی از مهم‌ترین مشکلات این اداره به شمار می‌آمد؛ به‌گونه‌ای‌که حتى برای پرداخت اقساط خودروها نیز مشکلاتی وجود داشت (قاسملو، 55-56).
در سال 1320 ش، و با اشغال تهران توسط متفقین، هانری فردریش دوئل، رئیس فنی آتش‌نشانی مجبور به ترک ایران شد. در این سال، آتش‌نشانی تهران دارای 16 دستگاه اتومبیل، 4 دستگاه موتورپمپ آلمانی، 80 آتش‌نشان و 20 راننده بود و این کارکنان با 135 فقره آتش‌سوزی مقابله کردند (همو، 60).
در سالهای پایانی دهۀ 1320 ش، لزوم برخورداری مأموران آتش‌نشان از مهارتهای فنی احساس شد و دولت شماری از کارکنان ادارۀ اطفائیه را برای گذراندن یک دوره آموزش حرفه‌ای، به خارج از کشور فرستاد و پس از بازگشت آنان به کشور، این اداره به تشکیل دوره‌های آموزشی ویژه‌ای برای مأموران خود پرداخت و کسانی که در خارج از کشور آموزش دیده بودند، موظف شدند با تدریس در آن دوره‌ها، آنچه را آموخته‌اند، به همکاران خود آموزش دهند («تاریخچه»، بش‍‌‌ ).
از جملۀ آتش‌سوزیهای مهیب دهۀ 1320 ش تهران می‌توان به حریق شرکت سهامی چاپ و ادارۀ روزنامۀ اطلاعات در 9 اسفند 1324 اشاره کرد، که در آن بیشتر قسمتهای اداره کاملاً سوخت (قاسملو، همانجا). همچنین در 1327 ش، کارخانۀ کبریت‌سازی واقع در خیابان مخصوص، طعمۀ حریق شد. این آتش‌سوزی خسارات مالی و جانی بسیاری به دنبال داشت. در این سالها به‌دلیل بحران سیاسی حاکم بر کشور، آتش‌سوزیهای عمدی و غیرعمدی بسیاری در تهران رخ می‌داد. درنتیجه در 1329 ش، دو دستگاه اتومبیل آتش‌نشانی و یک دستگاه نردبان 32متری خریداری شد و شمار مأموران آتش‌نشانی نیز به 120 تن رسید. شهرداری نیز در همین سال آیین‌نامۀ اطفای حریق را تهیه و ارائه کرد (همو، 61).
با توسعۀ شهر تهران در اواخر سال 1333 ش، بنا شد آتش‌نشانی تهران برای تسریع در عملیات امدادرسانی، یک ادارۀ مرکزی و 3 شعبه در نقاط مختلف شهر در اختیار داشته باشد. به همین منظور، ادارۀ آتش‌نشانی حسن‌آباد به‌عنوان ادارۀ مرکزی انتخاب گردید و قرار شد شعبه‌هایی در خیابانهای شوش، شهباز (17 شهریور کنونی) و بهار، و نیز به‌سبب بُعد مسافت از تهران شعبه‌ای در شمیران احداث شود. در همین سال، قرارداد ساخت 4 دستگاه اتومبیل آتش‌نشانی با کارخانۀ ارج به امضا رسید. این کارخانه مدتی بود که از روی نمونه‌های خارجی، ماشین آتش‌نشانی می‌ساخت. در 1344 ش، شعبۀ شمیران راه‌اندازی شد، اما تأسیس شعبه‌های دیگر تا سالها به تعویق افتاد (همو، 77؛ محبوبی، 3/ 518).
در سال 1336 ش، حریق بزرگی در بازار تهران و حریق دیگری در بازارچۀ سلطانیه رخ داد. این حوادث توجه مسئولان را به مشکلی بزرگ به نام بازار تهران که همواره در معرض خطر حریق قرار داشت، معطوف کرد که به‌دلیل بافت نامناسب و رعایت‌نشدن نکات ایمنی، امدادرسانی به آن بسیار دشوار بود. در این سال زمینهایی برای ایجاد شعبه‌های آتش‌نشانی در خیابانهای شوش، شهباز، سه‌راه ضراب‌خانه و جادۀ کرج در اختیار این اداره قرار گرفت، و قرار شد شعبۀ شهباز در زمینی به مساحت 6هزار مـ2، جنب درمـانگـاه دریفوس، و شعبۀ سبزه‌میدان در ضلع شمالی محل پارکینگ سبزه‌میدان تأسیس شود (قاسملو، 78).
در سال 1337 ش، به‌دلیل دشواری حرکت ماشینهای بزرگ آتش‌نشانی از خیابانهای کم‌عرض، شماری اتومبیل جیپ آتش‌نشانی که به کارخانۀ جیپ ویلز آمریکا سفارش شده بود، وارد کشور شد. همچنین در این سال شهرداری تهران آیین‌نامۀ جلوگیری از وقوع حریق و مبارزۀ مقدماتی را تدوین و ابلاغ کرد (همو، 79؛ محبوبی، 3/ 519).
در این دوره بااینکه حدود 30 سال از تأسیس آتش‌نشانی تهران گذشته بود، کارکنان آن از وسایل و تجهیزات حفاظت فردی بهره‌ای نداشتند و عموماً با کفش و لباس معمولی در عملیات اطفای حریق شرکت می‌کردند. به موازات گسترش شهر تهران فعالیتهای ادارۀ آتش‌نشانی نیز گسترده‌تر می‌شد و روزبه‌روز برحسب ضرورت در برابر مسئولیتهای سنگین‌تری قرار می‌گرفت؛ ازاین‌رو، ضرورت تهیۀ وسایل حفاظت فردی بیش از پیش احساس می‌شد، چنان‌که در 1336 ش، تعداد 10 ماسک ضد گاز و 6 ماسک ضد دود تهیه گشت و در 1337 ش، لباس نسوز در آتش‌نشانی استفاده شد («تاریخچه»، بش‍‌‌ ).
همچنین کارکنان این اداره تا مدتها از لباس خاصی استفاده نمی‌کردند تا اینکه لباسی متحدالشکل شبیه به لباس نظامیان برای آنان در نظر گرفته شد که شامل کلاه‌خود، شلوار کالیفه، نیم‌تنه، مچ‌پیچ و پوتین بود. لباس آتش‌نشانان در سالهای بعد به دو نوع لباس کار و لباس رسمی تقسیم شد. لباس کار دو تکه به رنگ سرمه‌ای و کفش مشکی بود. لباس رسمی در زمستان فرنج چهارجیب به رنگ سرمه‌ای با دکمه‌های برنجی، و در تابستان شلوار سرمه‌ای و پیراهن سفید بود. همچنین از کلاه لبه‌داری شبیه به کلاه افراد نظامی در طول سال استفاده می‌شد (قاسملو، 199-200).
در سال 1340 ش، واحدی به نام گروه «امداد و نجات» در ایستگاه حسن‌آباد ایجاد شد تا در کنار اطفای حریق، امداد و نجات حادثه‌دیدگان را بر عهده گیرد («تاریخچه»، بش‍‌ ‌).
در اول تیرِ 1341، یکی از بزرگ‌ترین آتش‌سوزیهای تهران به وقوع پیوست و یکی از انبارهای بانک کارگشایی واقع در خیابان فردوسی، جنب بانک مرکزی دچار حریق شد. به‌دلیل وجود دود غلیظ و گازهای سمی ناشی از اشتعال پشم و نفتالین، و نبود دستگاه تنفسی با هوای فشرده، عملیات اطفای حریق با مشکل جدی روبه‌رو شد و شمـاری از مأموران آتش‌نشانی دچار خفگی، و به بیمارستان منتقل شدند. درنتیجه تلاشهای نیروهای آتش‌نشانی و سربازانی که از سوی ارتش به محل اعزام شده بودند، ناکام ماند. خطر سرایت آتش به بانک مرکزی نیز وجود داشت؛ ازاین‌رو، از صبح روز دوم بانک تعطیل شد و خزانۀ بانک به محل دیگری انتقال یافت.
برای تسریع در امر اطفای حریق، کمیتۀ مبارزه با حریق که به ریاست شهردار وقت تهران، احمد نفیسی تشکیل شده بود، از کارشناسان اطفای حریق پالایشگاه آبادان یاری خواست. 10 تن از متخصصان ایرانی و خارجی از آبادان به تهران فرستاده شدند. اما تلاش آنها نیز موفقیتی در بر نداشت.
کارشناسان خارجی تنها راه اطفای حریق را انفجار و انهدام محل می‌دانستند. اگرچه بدین‌طریق آتش خاموش می‌شد، اما خسارت هنگفتی به ساختمان بانک و اموالی که مردم در آنجا به گرو گذاشته بودند، وارد می‌شد. درنتیجه، مسئولان آتش‌نشانی با این نظر مخالفت کردند.
صبح روز سوم مأموران آتش‌نشانی پس از فراهم‌آوردن مقدمات طرح ابتکاری خود وارد عمل شدند. ابتدا در یکی از دیوارهای جانبی بانک سوراخهایی ایجاد شد تا امکان تهویه و تخلیۀ دود فراهم شود. سپس توسط یک لولۀ قطور آب شهر به داخل انبار در حال اشتعال سرازیر شد تا با غوطه‌ورشدن فرشها در آبْ آتش خاموش شود. بدین‌ترتیب در ظهر یکشنبه 3 خرداد آتش خاموش شد.
این آتش‌سوزی اگرچه خسارات مالی بسیاری در پی داشت، اما آزمونی برای ادارۀ آتش‌نشانی تهران بود که توانست با یک طرح ابتکاری از عهدۀ آن برآید. البته این حادثه لزوم افزایش امکانات و بالابردن آموزشهای فردی را روشن کرد (نک‍‍ : قاسملو، 79-86).
به‌رغم توسعۀ ادارۀ آتش‌نشانی تهران، به‌دلیل رشد بسیار سریع شهر و رعایت‌نکردن نکات ایمنی در محله‌های قدیمی و جدید، شمار آتش‌سوزیها روزبه‌روز بیشتر می‌شد و در 1343 ش، شمار آتش‌سوزیهای تهران از مرز هزار مورد در سال گذشت. در این سال دو آتش‌سوزی مهیب در انبار توشۀ گمرک و نیروگاه برق آلستوم رخ داد. این آتش‌سوزیها خساراتی بسیار در بر داشت و در اثر سوختن این نیروگاه، برق قسمت وسیعی از تهران به مدت 20 شبانه‌روز قطع شد. 5 شعبۀ آتش‌نشانی با 412 تن پرسنل و 58 دستگاه خودرو و 3 دستگاه نردبان با حریقهایی از این دست مبارزه می‌کردند (همو، 86).
در همین سال کمیسیونی برای رفع مشکلات آتش‌نشانی تشکیل شد؛ به پیشنهاد این کمیسیون ادارۀ آتش‌نشانی به‌صورت سازمانی مستقل تحت نظر شهرداری درآمد. «ادارۀ کل موتوری و آتش‌نشانی»، «سازمان آتش‌نشانی و نجات و امداد» و «سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی» از جملۀ عناوینی است که در سالهای بعد به این سازمان اطلاق شد. در 6 آبان 1353 در صدوسومین جلسۀ انجمن شهر تهران اساسنامۀ سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی در 4 فصل، 28 ماده و 14 تبصره تصویب شد. تا سالهای متمادی امور مختلف این سازمان برمبنای این اساسنامه اداره می‌شد (همو، 195).
همان‌طورکه اشاره شد، نخستین کارکنان آتش‌نشانی تهران را شماری از درجه‌داران ارتش تشکیل می‌دادند و تا مدتها هیچ شرایط خاصی برای استخدام نیروی جدید وجود نداشت، تا اینکه در 1344 ش، ضوابط خاصی برای استخدام آتش‌نشانان در تهران در نظر گرفته شد. افراد 20 تا 30ساله که دارای تحصیلات ششم ابتدایی بودند، حائز شرایط استخدام شمرده می‌شدند و بعدها شرط سلامت جسمانی و دارابودن نیروی بدنی لازم نیز به این شرایط افزوده شد (همو، 197- 198).
در سال 1345 ش، آتش‌سوزی مهیب دیگری در تهران براثر انفجار انبار سازمان آتش‌بازی واقع در خیابان باب همایون رخ داد. این حادثه با انفجار فشفشه‌ها در آسمان آغاز شد، ساختمان انبار به‌کلی ویران گشت و در پی آن آتش‌سوزی شدیدی به وقوع پیوست. آتش به‌سرعت به اطراف سرایت کرد و چند خانه، مغازه، مسافرخانه و قهوه‌خانه را طعمۀ حریق ساخت (همو، 87).
در سال 1349 ش، با توجه به سنگینی تردد خودروها در خیابانهای تهران و به دستور شهردار وقت یک گروه موتورسوار، با موتورسیکلتهایی مجهز به بی‌سیم و با قابلیت حمل بار تا 120 کیلوگرم تشکیل، و مقرر شد در زمان وقوع آتش‌سوزی، با سرعت تجهیزات مقدماتی را به محل حادثه برسانند و تا رسیدن اتومبیلهای سنگین و نیروهای لازم، عملیات اولیۀ اطفا را انجام دهند («تاریخچه»، بش‍‌‌ ).
در سال 1349 ش، ایستگاههای آتش‌نشانی تهران به 8 مرکز افزایش یافت و در 1350 ش، 32 دستگاه خودرو از انواع مختلف برای آتش‌نشانی به انگلستان سفارش داده شد. از این خودروها، دو دستگاه دارای نردبان 32متری و یک دستگاه دارای نردبان 55متری بود. در 1353 ش، شمار ایستگاهها به 10، و شمار خودروها به 100 رسید؛ اما همچنان کمبود امکانات مشهود بود.
در این زمان در برابر هر 100هزار شهروند تهرانی یک آتش‌نشان وجود داشت؛ درحالی‌که استاندارد جهانی در برابر هر 000‘1 شهروند، یک آتش‌نشان را توصیه کرده است (قاسملو، 95-96).
در سال 1352 ش، در پی بروز حادثه‌ای تصمیم گرفته شد آمبولانسهایی در نقاط مختلف شهر مستقر شود تا در صورت لزوم، مجروحان را به مراکز درمانی منتقل کند. برای این منظور آتش‌نشانی تهران 4 آمبولانس سفارش داد که دو دستگاه آن را به‌سرعت تحویل گرفت و در دو نقطۀ شهر مستقر کرد، هرچند از سالها پیش آتش‌نشانی تهران آمبولانسهایی در اختیار داشت که به هنگام بروز آتش‌سوزیها، یا سوانح به محل اعزام می‌شدند. در 1354 ش، با تأسیس مرکز اورژانس وابسته به وزارت بهداری، این وظیفه به این سازمان محول شد (همو، 105).
در 25 اسفند 1355، مرکز جدید ستاد و فرماندهی آتش‌نشانی و خدمات ایمنی در محل وسیعی در خیابان آیزنهاور (آزادی کنونی) گشایش یافت و با آغاز به کار آن مرکز، ایستگاه آتش‌نشانی میدان حسن‌آباد که تا آن تاریخ ایستگاه مرکزی آتش‌نشانی به شمار می‌رفت، به ایستگاه شمارۀ 1 تغییر نام داد. در 1356 ش، درمجموع 16 ایستگاه آتش‌نشانی فعال بود که 3 ایستگاه آن امکانات نجات نیز داشت. در 1357 ش هم 18 ایستگاه در تهران فعالیت می‌کرد («تاریخچه»، بش‍‌‌ ).
در سال 1353 ش، آتش‌نشانی تهران موفق به دریافت نشان طلا از سمپوزیوم بین‌المللی آتش‌نشانی شد. پیشرفتهای آتش‌نشانی تهران بیش از هرچیز مرهون تلاش و فداکاری آتش‌نشانان این سازمان بود؛ همواره شماری از این آتش‌نشانان در حین خدمت جان خود را از دست می‌دادند؛ ازاین‌رو، در گورستان بهشت زهرا بخش خاصی برای شهدای آتش‌نشانی در نظر گرفته شده بود (روابط عمومی).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با انحلال سازمان دفاع غیرنظامی، فلسفۀ وجودی آتش‌نشانیهای کشور براساس بندهای 14 و 20 مادۀ 55 قانون شهرداریها تعریف شد؛ ازهمین‌رو، سازمان آتش‌نشانی تهران نیز در زیرمجموعۀ شهرداری تهران قرار گرفت. ادارۀ آتش‌نشانی تهران تا 1368 ش، توسعه یافت و شمار ایستگاههای آن به 26 ایستگاه اطفای حریق و 7 ایستگاه امداد و نجات رسید. در سالهای بعد، این سازمان برای بالابردن فرهنگ ایمنی در شهر برنامه‌هایی برای آموزش شهروندان و ایجاد ساخت‌وسازهای مناسب و مقاوم در برابر زلزله و مطابق با استانداردهای جهانی اتخاذ کرد. شمار ایستگاههای آتش‌نشانی تهران در 1389 ش به 94، و شمار کارکنان آن به 500‘4 تن افزایش یافت. همچنین میانگین زمان حضور آتش‌نشانان در محل حادثه به ´4 و ´´49 رسید («تاریخچه»، بش‍‌ ؛ روابط عمومی؛ «رکوردشکنی ... »، بش‍‌‌ ). امروزه آتش‌نشانی تهران دارای تجهیزات پیشرفته‌ای است و از 1389 ش، بزرگ‌ترین نردبان خاورمیانه و سومین نردبان بزرگ جهان به ارتفاع 64 متر را در اختیار دارد («تاریخچه»، بش‍‌‌ ).
در سال 1385 ش، سامانۀ امداد و نجات سازمان آتش‌نشانی شهرداری تهران برای نخستین‌بار در کشور و در سطح خاورمیانه، موفق به کسب مجوز از شورای تأمین استان به‌منظور استفاده از نظام GIS اطلاعات مسکن شد که پیش از آن به‌طور انحصاری در اختیار مرکز مخابرات شهر تهران قرار داشت. این نظامْ سرعت عملیات و اقدامات امداد و نجات را افزایش داده، و زمان رسیدن نیروهای آتش‌نشان به محل حادثه را کاهش داده است. عملکرد سیستم GIS چنین است که به محض تماسِ حادثه‌دیده با شماره‌تلفن 125، نشانی محل تماس‌گیرنده بر روی نقشۀ GIS مشخص می‌گردد و هم‌زمان زنگ خطر نزدیک‌ترین ایستگاه آتش‌نشانی به محل حادثه، به صدا درمی‌آید (همان، بش‍‌ ).
تا پایان سال 1389 ش، شمار خودروهای سنگین نسل جدید اطفای حریق و مجهز به آخرین فناوریهای روز برای مقابله با آتش‌سوزیها به 141 دستگاه، خودروهای سنگین عملیات نجات به بیش از 400 دستگاه، تجهیزات امداد و نجات به 18 دستگاه، خودروهای سبک عملیاتی به 257 دستگاه، خودروهای پشتیبانی ازجمله جرثقیل، بیل مکانیکی، لودر و مینی‌لودر به 81 دستگاه، و خودروهای پمپ‌دار سازمان آتش‌نشانی تهران به 224 دستگاه رسید و 10 خودرو ویژۀ معابر تنگ وارد ناوگان سازمان شد، و بسیاری از خودروهای قدیمی از رده خارج شد. همچنین شمار دکلهای مخابراتی خودایستای مقاوم دربرابر زلزله از 1385 تا 1389 ش، به 60 دستگاه رسید.
تا سال 1385 ش، فقط یک دکل از این نوع در تهران وجود داشت. در این سال شمار خودروهای عملیاتی فوماتیک نیز به 11 دستگاه رسید که 5 دستگاه آن در 1389 ش وارد ناوگان شد. این خودروها توانایی خاموش‌کردن آتش‌سوزیهای بزرگ شهری ازجمله مراکز صنعتی، صنایع نفت و گاز، پتروشیمی و مخازن پایگاههای عرضۀ سوخت، باراندازها، انبارهای روباز و فرودگاهها را دارد.
خودروهای فوماتیک جدید قابلیت پرتاب آب و کف به فاصلۀ 70 متر با آبدهی 000‘5 لیتر در دقیقه با فشار 10 بار را دارد و از استانداردهای معتبر جهانی برخوردار، و دارای مانیتور اطفایی اصلی تمام‌کنترل بر روی سقف، با قابلیت عملکرد توسط جوی‌استیک از داخل کابین راننده با زاویۀ چرخش °270 و زاویۀ عمودی °70 است.
همچنین در این سال، 5 دستگاه خودرو نورافشان و تأمین برق نیز به ناوگان این سازمان افزوده شد. طرح اولیۀ این خودرو که قابلیت عملیاتی و پشتیبانی بالایی دارد، توسط کارشناسان واحد فنی خودروی با همکاری واحد ارتباطات و فناوری اطلاعات داده شد و سپس یکی از شرکتهای داخلی با نظارت کارشناسان فنی سازمان آن را تولید کرد. این خودروها می‌توانند روشنایی مناسب و وسیعی را تأمین کنند. همچنین تأمین برق مورد نیاز برای کارکرد دیگر تجهیزات الکتریکی موجود در محل حادثه از دیگر امکانات این خودروها ست.
ون مخابراتی ویژۀ فرماندهی عملیات نیز از دیگر خودروهای پیشرفته‌ای است که در این سال وارد ناوگان سازمان شد. این خودروها دارای تجهیزات مخابراتی، الکتریکی و رایانه‌ای است و با استفاده از این خودروها می‌توان فرماندهی عملیاتهای بزرگ را در محل مورد نظر بر عهده گرفت و فرماندهی کل سازمان را درگیر یک حادثۀ خاص نکرد (روابط عمومی).
همچنین در این سال عوامل اورژانس در 11 ایستگاه آتش‌نشانی استقرار یافتند و 3 مکان نیز برای ستاد فرماندهی سیار در نظر گرفته شد («رکوردشکنی»، بش‍‌‌ ).
برخی از حوادثی که سازمان آتش‌نشانی توانایی پوشش‌دادن آنها را دارد، این موارد است: هر نوع آتش‌سوزی؛ محبوس‌شدن افراد زیر آوار ساختمان، داخل آسانسور یا خودروهای تصادفی؛ سقوط درخت؛ سقوط اشیاء از بلندی، یا اشیائی که در معرض سقوط قرار دارند و ممکن است در صورت سقوط خسارتهای مالی و جانی ایجاد کنند؛ سقوط در چاه، کانال آب، رودخانه، سد و استخر؛ گازگرفتگی در چاه و قنات؛ حوادث ناشی از سیل و آب‌گرفتگی؛ خطر ناشی از حضور یا حملۀ حیوانات وحشی و موذی؛ حوادث ناشی از چرخ‌گوشتهای خانگی یا صنعتی، حلقه‌های فلزی، تسمه‌نقاله و دستگاه برش؛ سوختگیهای ناشی از اسیدها یا آب جوش و روغنهای داغ؛ ریزش چاه؛ ریزش ساختمان؛ و ریزش معدن (روابط عمومی).
زیرمجموعه‌های سازمان آتش‌نشانی:
1. معاونت عملیات: ادارۀ این امور و این بخشها بر عهدۀ معاونت عملیاتی است: ایستگاههای آتش‌نشانی و نجات و امداد، ستاد فرماندهی، واحد شیرهای آتش‌نشانی و تأمین آب، انبار پشتیبانی و تجهیزات سازمان، و نیز کلیۀ عملیات اعم از عملیات مربوط به اطفای حریق، امداد و نجات و نظارت بر هماهنگی نیروهای مختلف عملیاتی.
2. ستاد فرماندهی: ستاد فرماندهی آتش‌نشانی این وظایف را بر عهده دارد: رهبری عملیات، از زمان اعلام حادثه به ایستگاه تا زمان رسیدن نیروها به محل حادثه؛ و هماهنگی با نیروهای امدادی موازی با آتش‌نشانی، ازجمله پلیس راهنمایی و رانندگی، پلیس 110، اورژانس تهران و عوامل سازمانهای آب و برق و شهرداری.
ستاد فرماندهی آتش‌نشانی تهران مرکزی مستقیماً زیر نظر مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی اداره می‌شود. این مرکز با مدیریت افسران جانشین در هر نوبت کاری افزون‌بر پاسخ‌گویی به شهروندانِ حادثه‌دیده از طریق سامانۀ فوریتهای 125، وظیفۀ اعزام، هماهنگی و هدایت نیروهـای عملیاتی را در زمان بروز آتش‌سوزی و حوادث احتمالی دیگر انجام می‌دهد. ستاد فرماندهی آتش‌نشانی وظیفۀ کسب خبر و اطلاعات حادثه و حادثه‌دیدگان و انتقال آن به قسمت بی‌سیم را نیز بر عهده دارد که پس از آن نیروهای عملیاتی به محل حادثه گسیل می‌شوند.
قسمت بی‌سیم، حوادث را با توجه به نوع و اهمیت آنها (آتش‌سوزی و حوادث دیگر) اولویت‌بندی می‌کند و نزدیک‌ترین ایستگاه به محل حادثه را باخبر می‌سازد تا آتش‌نشانان در کمترین زمان ممکن خود را به محل حادثه برسانند.
ستاد فرماندهی آتش‌نشانی 90 خط تلفن از طریق سامانۀ فوریتهای 125 در اختیار دارد که 60 خط آن در هر لحظه (آنلاین) پاسخ‌گوی شهروندان است و از 30 خط دیگر به‌صورت آماده‌به‌کار، در مواقع نیاز استفاده می‌شود. این سیستم ارتباطی به گونه‌ای فعال است که شهروندان در تماس با این سامانه هیچ‌گاه پشت خط نمی‌مانند و با نخستین تماس ارتباط برقرار می‌شود.
3. معاونت حفاظت و پیشگیری: وظایف این معاونت در راستای ارتقای سطح ایمنی در سطوح مختلف جامعه است. این معاونت از 4 بخش تشکیل شده است:
الف ـ ادارۀ حفـاظت و ایمنی: مشاوره در امور طراحی معماری ایمنی، طراحی سیستمهای اعلام و اطفای حریق، و اجرای سیستمهای ایمنی بر عهدۀ این اداره است. همچنین بررسی و تأیید نقشه‌های معماری و نقشه‌های سیستمهای ایمنی و آتش‌نشانی و نیز صدور دستورالعملهای ایمنی متناسب با نوع کاربری ساختمانهای بلند، بازدید و کنترل مضاعف درخصوص صدور گواهی عدم خلاف، از دیگر وظایف ادارۀ حفاظت و ایمنی است.
ب ـ ادارۀ پیشگیری از حریق: بازدید و بررسی موقعیت ایمنی کلیۀ اماکن موجود (مسکونی، تجاری، صنعتی، اداری، خدماتی، آموزشی، فرهنگی، درمانی، تجمعی، انباری) و خدمات مشاوره و ارائۀ دستورالعملهای ایمنی از وظیفه‌های این اداره به شمار می‌رود.
ج ـ ادارۀ بررسـی علل حریق و حوادث: وظایف ایـن اداره اینها ست: صدور گواهی حریق و حوادث، تعیین علت آتش‌سوزی و حوادث و پاسخ‌گویی به مراجع قضایی، بررسی و تحقیق در حریق و حوادث، تهیه و نشر توصیه‌های ایمنی و پیشگیری.
د ـ ادارۀ بـازبینی: از جملۀ وظایف این اداره این موارد را می‌توان یاد کرد: نظارت بر حسن اجرای دستورالعملهای صادر‌شده از سازمان، پیگیری اجرای دستورالعملهای صادر‌شده در موعدهای مقرر و تعامل با شرکتهای مجری، و نظارت بر حسن عملکرد آنها در اجرای دستورهای ایمنی سازمان.
برای دسترسی معاونت پیشگیری به دانش و استانداردهای مورد نیاز، باتوجه‌به نقش سازمانی مهم آن، به‌عنوان معاونت تخصصی کارشناسی در امور ایمنی و آتش‌نشانی، بخشی با عنوان دفتر تحقیق و مطالعات معاونت پیشگیری، متشکل از شماری کارشناس در زیرمجموعۀ این معاونت مشغول فعالیت است. از جملۀ اقدامات این دفتر حضور در جلسات کمیته‌های تخصصی کارشناسی، حضور در همایشها و نشستهای تخصصی، تدوین کتابها و جزوه‌های مورد نیاز معاونت و استخراج آمار حوادث خاص است.
4. معاونت آموزش و تربیت‌بدنی: وظایف این معاونت اینها ست: گسترش و ترویج فرهنگ ایمنی ازطریق آموزش همگانی به‌صورت رایگان؛ آموزش افراد علاقه‌مند و فعال به‌منظور کمک به حوزۀ عملیات از طریق آموزش آتش‌نشانان داوطلب؛ برگزاری دوره‌های آموزشی حرفه‌ای کارآموزی ضمن خدمت، دوره‌های مقاطع دانشگاهی، و امور تربیت‌بدنی کارکنان به 3 روشِ ورزش عمومی یا ورزش در سازمان، ورزش حرفه‌ای، و ورزش تخصصی با عنوان عملیات ورزشی.
5. معاونت فنی و توسعه: مسئولیت این معاونت پشتیبانی فنی و به‌روزنگه‌داشتن کلیۀ ایستگاهها، ساختمانها، خودروها و ماشین‌آلات و تجهیزات مورد استفادۀ سازمان است. همچنین توسعه و ساخت‌وساز کلیۀ ایستگاهها و ساختمانهای مربوط به فضاهای آموزشی، ورزشی و اداری، بررسی و مقاوم‌سازی آنها، نگهداری و تعمیر ساختمانها و تأسیسات مربوط و نیز تعمیر و نگهداری کلیۀ خودروها، ماشین‌آلات و تجهیزات ویژۀ آتش‌نشانی و امداد و نجات از دیگر وظایف این معاونت است که به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود:
الف ـ فنـی و عمـرانـی: ایـن بخـش مسئولیـت کلیـۀ ساخت‌وسازها، تعمیر و نگهداری ساختمانهای سازمان را به عهده دارد که به 3 زیرمجموعه تقسیم می‌شود: بخش تعمیر و نگهداری بناها و تأسیسات، بخش دفتر فنی، و بخش نظارت.
ب ـ فنی، خودروی و تجهیزات: ایـن بخش مسئولیت راهبری و به‌روزآوری کلیۀ امکانات فنی، تجهیزاتی، ماشین‌آلات و خودروهای سازمان را عهده‌دار است و دارای دو زیرمجموعه است: بخش نگهداری و تعمیرات و بخش کنترل کیفی و هدایت فنی.
6. معاونت مالی و اداری: این معاونت از چند زیرمجموعه تشکیل شده است: امور حقوقی و قراردادها، امور پشتیبانی، امور منابع انسانی، کمیسیون معاملات مناقصه و مزایده.
7. ستاد بحران: این ستاد در 1384 ش، به‌منظور برنامه‌ریزی در زمینۀ آمادگی مقابله و مواجهه با بحرانهای احتمالی تشکیل شده است. مهم‌ترین وظیفۀ ستاد بحران، پیشگیری و پیش‌بینی حوادث است. از جملۀ اقداماتی که این ستاد تاکنون انجام داده است، می‌توان بدین موارد اشاره کرد: ایجاد بانک اطلاعات شهری درخصوص مناطق پرخطر؛ تشکیل سامانۀ فرماندهی حادثه در مناطق بحران‌زا؛ انجام‌دادن مانورهای مشترک و هماهنگی عملیاتی با ارگانهای بحران‌مدار؛ فراخوان نیروهای  
عملیاتی در زمان وقوع بحران، یا حوادث بزرگ شهری؛ مدیریت تیمهای اعزامی به مناطق بحران‌زده؛ سازماندهی نیروهای واکنش سریع (بدون مرز)؛ مدیریت مواد شیمیایی خطرناک؛ و برنامه‌ریزی مقابله با حوادث احتمالی در سطوح مختلف.
8. دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی: بخشهای این دفتر عبارت‌اند از: واحد مطالعات و برنامه‌ریزی، واحد آمار و انفورماتیک، و واحد رایانه.
9. روابط عمومی و امور بین‌الملل.
10. حراست.
نحوۀ آموزش و تربیت نیرو: معاونت آموزش و تربیت‌بدنی این وظایف را بر عهده دارد: آموزشهای تخصصی و عمومی در قالبهای آموزش کارآموزی بدو استخدام، و ضمن خدمت؛ آموزشهای برون‌سازمانی و آتش‌نشانان داوطلب؛ نیز آموزشهای رسمی با مدارک وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (دانشگاه جـامع علمی ـ کاربردی) و آموزش‌و‌پرورش.
هدف از آموزشهای رسمی تأمین نیروی متخصص مورد نیاز در داخل، یا خارج از سازمان براساس استانداردهای جهانی و متناسب با فناوری روز و منطبق با برنامه‌های آموزشی مراکز آموزش عالی کشور است. این دوره‌های بلندمدت، در مقاطع کاردانی و کارشناسی است و مدارک پایان دورۀ تحصیلات نیز با ارزشی معادل مدارک دیگر دانشگاههای معتبر صادر می‌شود.
این آموزشهـا رسمی است و در محل مجتمع علمی ـ کاربردی ارائه می‌شود. در این مجتمع رشتۀ «آتش‌نشانی و خدمات ایمنی» در مقطع کاردانی با 3 گرایش «اطفای حریق»، «نجات و امداد» و «حفاظت ساختمانهای بلند» بـراساس همـاهنگی و تصویب دانشگـاه جـامع علمـی ـ کاربردی، و در مقطع کارشناسی ناپیوسته با دو گرایش «مدیریت عملیات در حریق و حوادث» و «پیشگیری و ایمنی دربرابر حریق و حوادث» به دو شیوۀ پودمانی و ترمیک دانشجو می‌پذیرد.
در مقطع متوسطه نیز با هماهنگی سازمان آتش‌نشانی تهران و وزارت آموزش‌و‌پرورش، دورۀ آموزشی رشتۀ «ایمنی و آتش‌نشانی» به‌صورت مهارتهای کاردانش تشکیل شده است (روابط عمومی).

1. 125.   2. Ebtekar ...   

مآخذ

«تاریخچۀ آتش‌نشانی»، سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران¹ (مل‍‌ ‌)؛ «حریق مهیب در پارلمـان»، اطلاعات، تهـران، 1310 ش، س 6، شم‍ 388‘1؛ «رکـوردشکنی آتش‌نشـانـان پـایتخـت»، روزنـامـۀ ابتکـار² (مل‍ ‌)؛ روابـط عمـومـی سـازمـان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی تهران، گفت‌وگو با مؤلف؛ قاسملو، فرشید، تاریخچۀ آتش‌نشانی در تهران، تهران، 1381 ش؛ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران، 1368 ش؛ نجمی، ناصر، ایران قدیم و تهران قدیم، تهران، 1366 ش؛ نیز:

125, www.125.tehran.ir (acc. May 26, 2014)); Ebtekar newspaper, www.ebtekarnews.com (acc. May 26, 2014).

احسان مصحفی