آبشار، محله و کوچه

آبشار، محله و کوچه \mahalle va(o) kūče-ye ābšār\، نام محله و کوچه‌ای واقع در جنوب تهران. 
محله‌ای که امروزه به آبشار شناخته می‌شود، نام خود را از کوچه‌ای به همین نام گرفته است که در نقشه‌های کرشیش (1275 ق) و نجم‌الدوله (1309 ق) در محدودۀ حصار شاه‌تهماسبی در شرق محلۀ عودلاجان جانمایی شده است (نک‍ : اطلس ... ، 42، 77). 
این کوچه ازآن‌رو آبشار خوانده می‌شود که آبی که توسط نهر کرج (نک‍ : ه‍ د، آب‌رسانی)، در زمـان صدارت حاجی میرزا آقاسی از رودخانۀ کرج به تهران کشیده شده بود، پس از آبیـاری بـاغ نگـارستان (نک‍ : اعتمادالسلطنه، 1/ 939؛ «علامـات ... »، 1266)، از محوطۀ آن از سمت جنوب شرقی خارج شده و انشعابی از آن باغها و محله‌های پایین‌دست آن را آبیاری می‌کرده، و در کوچه‌‌ای که بعدها به نام آبشار خوانده شد، این آب به‌سبب اختلاف سطح به‌صورت آبشـاری کوچک جریـان می‌یـافته اسـت (نک‍ : معتمدی، 560؛ انوار). به‌درستی روشن نیست که این کوچه از زمان محمد شاه قاجار (سل‍ ‍1250-1264 ق/ 1834- 1848 م) که حاجی میرزا آقاسی برای جبران کمبود آب تهران نهر کرج را احداث کرد، بدین نام خوانده شده است، یا از زمان ناصرالدین شاه که نهر کرج ترمیم و پرآب‌تر گشت؛ زیرا به نوشتۀ اعتمادالسلطنه (همانجا)، پس از ترمیم نهر کرج، مازاد آب آن پس از آبیاری باغهای لاله‌زار و نگارستان، به محله‌های پایین‌دست هدایت می‌شده است، درحالی‌که به‌درستی نمی‌دانیم که آیا نهری که در زمان صدارت حاجی میرزا آقاسی برای انتقال آب رودخانۀ کرج به تهران کشیده شده بود، دارای آب مازاد برای آبیاری محله‌های پایین‌دست باغهای دیوانی بوده است یا نه. 

با افزایش جمعیت شهر تهران در دورۀ ناصرالدین شاه (سل‍ ‍1264-1313 ق/ 1848-1895 م) در محـدودۀ حصـار شاه‌تهماسبی، زمینی خالی برای خانه‌سازی باقی نماند و مردم ناگزیر از ساخت خانه در بیرون از حصار شدند و ازاین‌رو، محله‌های نوپایی در بیرون از حصار شکل گرفت، تا آنکه در 1284 ق/ 1867 م حصار قدیمی تهران برچیده، و با احداث حصار ناصری بر وسعت شهر افزوده شد. برپایۀ «نقشۀ نجم‌الدوله»، کوچۀ آبشار ــ که تـا خیابـان کـامرانیه (خیـابـان ری) امتـداد داشت ــ به سوی شرق گسترش یافت و خیابان آبشار امروزی را پدید آورد. در این نقشه از امتداد شرقی کوچۀ آبشار و کوچه‌های پیرامونی آن با نام کلی «کوچه‌های جدید» یاد شده است (نک‍ : اطلس، همانجا). 
کوچۀ آبشار در دورۀ پهلوی، به‌تدریج مرکز محله‌ای را شکل داد که از غرب به خیابان ری، از شمال به خیابان گوته (شهید احمدی کنونی)، از شرق به خیابان شهباز (17 شهریور کنونی) و از جنوب به خیابان ادیب‌الممالک منتهی می‌شد. 
در جنوب کوچۀ آبشار، کوچۀ دیگری وجود داشت که به‌سبب ویژگیهای ظاهری از دیگر کوچه‌های منطقه متمایز بود. این کوچه که دردار / درب‌دار نامیده می‌شد، در بیشتر مسیر خود مسقف بود و از غرب خیابان ری تا گذر حمام نواب امتداد می‌یافت و در ابتدا و انتهای آن دو در وجود داشت. کوچۀ دردار نیز همچون کوچۀ آبشار در شرق خیابان ری و به موازات کوچۀ آبشار ادامه می‌یافت. محلۀ آبشار در دوره‌های قاجار و پهلوی از محله‌های مسکونی مهم شهر تهران به شمار می‌رفته است؛ ازاین‌رو، در آن چندین حمام و یخچال برای رفاه حال ساکنان محله دایر بـوده است. امـا بـا تغییر و تحـولات همه‌سویۀ تهران در دهه‌های 1330 و 1340 ش، به‌مرور این محله نیز دگرگونیهایی را به خود دید و یخچالهای حاجی زین‌العابدین و قائم در محدودۀ محلۀ آبشار، کاربری خود را از دست دادند و سرانجام، در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به بوستان عمومی بدل شدند. بااین‌همه، محلۀ آبشار تا زمان ما بافت مسکونی سنتی خود را حفظ کرده است («تاریخچه»، بش‍‌ ؛ اسماعیل‌پور، بش‍‌ ). 
 
کوچۀ آبشار در نقشۀ کنونی (1394 ش) شهر تهران با نام خیابان شهید عبدالرضا شیرازی برجا ست و در محدودۀ منطقۀ 12 شهرداری واقع است (نقشه ... ). 

مآخذ

اسماعیل‌پور، مهدی، «قلب ناپدیدشدۀ طهران قدیم»، مسافر (مل‍‌ )؛ اطلس تهران قدیم؛ اعتمـادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ انـوار، عبدالله، گفت‌وگـو بـا مؤلـف؛ «تـاریخچـه»، آبشـار (مل‍‌ )؛ «عملیات خیریه»، روزنامۀ دولت علیۀ ایران (کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران)، تهران، 11/ 11/ 1287 ق، شم‍ ‍649؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ نقشۀ تهران؛ نیز: 

Abshar, www.abshar. mytehran.ir/ Default.aspx? tabid= 8912 (acc. Jun. 30, 2015); Mosafer, www.mosafer. hamshahrilinks.org.
علیرضا بنی‌جانی