اَبوحَمْزۀ ثُمالی، دُعا، دعای سحر منتسب به امام سجاد (ع). دعای ابوحمزه که به نام راوی آن شهرت یافته است، از بلند‌‌ترین دعاها در فرهنگ شیعه به شمار می‌رود. مطابق آنچه شیخ طوسی بدون ذكر سند از ابوحمزۀ ثمالی روایت كرده است، امام سجاد (ع) شبهای ماه رمضان را به نماز می‌گذراندند و چون سحرگاه می‌رسید، این دعا را می‌خواندند (ص 582).

در منابع پیش از شیخ طوسی، این دعا از طریق هارون بن موسى تَلعُکبَری (د 385 ق/ 995 م) شناخته بوده است (ابن‌‌طاووس، 1/ 67). به نظر می‌رسد که نام‌گذاری برای این دعا امری متأخر باشد؛ چه، گزارشهای رسیده تا سدۀ 11 ق، با عنوان کلی «دعای سحر» از آن یاد كرده‌اند (نك‍ : همانجاها؛ كفعمی، 588؛ حر عـاملی، وسائل ... ، 8/ 23، الصحیفة ... ، 80) و از سدۀ 12 ق/ 18 م نام «دعای ابوحمزۀ ثمـالی» مطرح شـده است (برای نمونه، نك‍ : خوانسـاری، 2/ 194؛ حسینی، 2/ 673؛ نیز دنبالۀ مقاله، ارجاعات مربوط به شروح دعا) و البته باز كسانی هستند كه از این دعا با عنوان «دعای سحر» یاد می‌کنند (نك‍ ‍: امین، 3/ 234).

اکتفا به نقل از مصباح شیخ طوسی در آثار حر عاملی و کفعمی حکایت از آن دارد که به منبعی کهن‌تر دستـرسی نداشته‌اند (نک‍ : حر عاملی، كفعمی، همانجاها). بدین‌سان، ‌می‌توان ‌نتیجه گرفت كه هم‌اكنون تعدد تحریرهای دعا‌ تابعی از اختلاف نسخه‌های مصباح شیخ طوسی و اقبال ابن‌طاووس است. اگر فرض كنیم تسمیۀ دعا به نامی خاص، مقارن با كثرت رواج بوده است، لازم می‌آید كه تداول چشمگیر آن را مربوط به پس از سدۀ 12 ق بدانـیم. می‌توان تعدد شرحهـایی را كه از ‌آن پس بر این دعـا نگـاشته شـده (نك‍ ‌: دنبالۀ مقاله)، قرینه‌ای بر صحت این گمان دانست.

رواج گستردۀ دعا در سدۀ اخیر، موجب شده است تا در حوزه‌های گوناگون فرهنگ اسلامی، به‌مناسبت، سخن از دعا به میـان آید (نك‍ : مطهری، 639؛ شـاكری، 280-281؛ حرزالدین، 90). این دعا همچون منبعی الهام‌بخش برای الگوی رفتار زاهدانه، استفـاده‌های كلامی، استشهادهـای فقهی ‌ـ اصولی و حتى به‌مثـابۀ دست‌مایه‌ای برای روشن‌فكران دینی، نقش خود را در جامعۀ شیعی حفظ كرده است (برای آشنایی با نمونه‌هایی از استفادۀ اخلاقی، نك‍ : صدر، 239؛ قمی، 2/ 830؛ انصاریان، 57، 59، 61؛ حبیبی، 450؛ مختـاری، 3/ 171؛ بـابـایـی، 156؛ بـرای نمونـه‌هـای كلامی، نك‍ : سبزواری، 1/ 49، 50، 143، جم‍ ؛ كرباسی، 263-264، 288؛ ابطحی، 309؛ برای نمونه‌هـای فقهـی و اصولی، نك‍ : نـائینی، 2/ 170، 182؛ خویی، محاضرات ... ، 1/ 110، مصباح ... ، 1/ 176؛ روحانی، 3/ 144؛ بـرای نمونه‌هـایی از استفـادۀ روشن‌فكـران دینـی، نك‍ : سـروش، حدیث ... ، 19 بب‍ ، اوصاف ... ، 79، 288).

متن دعای ابوحمزه، افزون‌بر آنکه در كتابهای گوناگون ‌دعایی آمده، به‌نحو مستقل نیز چاپ و ترجمه شده است. در میان ترجمه‌های آن، می‌توان به ترجمۀ فارسی علی‌اکبر موسوی با نام راز دلباختگان (چ مشهد، 1350 ش) اشـاره كرد (برای آشنایی با شروح آن، نك‍ : آقا‌بزرگ، 13/ 246؛ اصغری‌نژاد، 112-113؛ نیز مدرسی، 92). به طور کلی، اهمیت‌یافتن این دعا به دنبال اهمیت عمومی ادعیه در فرهنگ عصر اخیر شیعه بوده است.

در تحلیل انتساب این دعا به امام سجاد (ع)، باید گفت که با توجه به اینکه دعا در منابع کهن فاقد سند متصل است، روی‌آوردن به روشهای نقد سند، ثمربخش نخواهد بود. در رویكرد سنتی نیز گـاه تکیه بر قـاعدۀ تسامح (نک‍ : دبا) در ادلّۀ سنن بوده، و گاه در تقویت استناد به علو مضامین دعا تمسک شده است (برای نمونه، نك‍ : حرزالدین، همانجا).

برای بررسی استناد دعا، می‌توان از قراین درونی متن دعا یاری جست. بدین منظور، مقایسۀ این متن با كتاب الصحیفة السجادیة الكاملة ــ به‌عنوان مهم‌ترین متن دعایی منسوب به امام سجـاد (ع) ــ می‌تواند مفید بـاشد. البته با توجه به آنكه تـاكنون مطالعۀ دقیقی در مورد نسخه‌های متعدد این كتاب انجام نشده است (نك‍ : حسینی جلالی، 219-220)، هرگونه نتیجه‌گیری در این مقایسه با تردید همراه خواهد بود.

دعای ابوحمزه در بر‌دارندۀ الفاظ و تعابیری است كه هیچ‌گاه در صحیفۀ سجادیه به كار نرفته‌اند؛ همچون مفهوم «راحل» برای سالک در راه خدا، و مفهوم «احتجاب» خداوند از خلق (طوسی، 583). استعمال این مفهوم در جای‌جای صحیفۀ سجادیه، عاری از آن بار معنایی و احیاناً دربردارندۀ مفاهیمی متضاد و غیر‌قابل‌جمع بـا آن اسـت (نک‍ : الصحیفة، دعاهای 25: «لا تحجب دعایی»، 33: «ملائکة الحجب»، 34: «کانت عافیتک لنا حجاباً»، 42: «حجب الغیوب»، 50: «وارته الحجب»). از همین قبیل می‌توان به عبارت «اَی ربِّ» (طوسی، 584، 588، 592، جم‍‌ ) و تكرار «اَینَ‌ ... ‌اَینَ‌ ... » (همو، 585) اشاره داشت. در این دعا، بارها و بارها دعا كننده جای خود را در فواصلی كوتاه از «متكلم وحده» به «متكلم مع‌الغیر» تغییر می‌دهد (نك‍ : همو، 585، 587، جم‍‌ ). گذشته از این، گاه حتى در مسائلی كاملاً فردی، همچون تقاضای بخشش از خداوند برای گناهان، به زبان جمع دعا می‌‌كند و مثلاً به نمایندگی از جمعی گنهكار سخن می‌گوید (همو، 586: و قد تو‌ثقنا منک ... ، نیز جم‍‌ ). هیچ‌یك از این ویژگیها در صحیفۀ سجادیه دیده نمی‌شود.

فضای دعای ابوحمزه، بیشتر بیانگر این نکته است كه جنبۀ خوف از خدا در این دعا بر بُعد رجایی آن برتری دارد. پناه از خشم خدا، مردن با پایبندی به دین خدا، بازنستاندن نعم از سوی خداوند، خروج حب دنیا از دل، دور‌بودن از آتش جهنم، و آمرزش گناهان پوشیده از مردمان، نمونه‌هایی از درخواستهای دعا‌کننده است. درمقابل، عموم دعاهای صحیفۀ سجادیه، بازتابانندۀ روحیۀ دعاكننده‌ای علاقه‌مند به ایجاد تعادل میان زندگی دنیوی و بهره‌مندی از مواهب آن همراه با سعادت اخروی است.

در دعای ابوحمزه چند بار توفیق زیارت مرقد پیامبر اكرم ‌(ص) از خدا درخواست شده (نک‍ : همو، 587، 588) كه بیشتر بـا احوال كسی سازگار است كه در محیطی دور از مدینه زندگی كند، نه با زندگانی امام سجاد (ع) كه معمولاً در جوار مرقد ایشان بوده‌اند.

از مجموع این بررسی چنان برمی‌آید كه با فرض صحت نسبت دعا به امام سجاد (ع)، آنچه امروز به ما رسیده، مشتمل بر اضافاتی است كه از جانب ایشان القا نشده است.

مآخذ

آقا‌بزرگ، الذریعة؛ ابطحی، مرتضى، الشیعة فی احادیث الفریقین، قم، 1416 ق؛ ابن طاووس، علی، اقبال الاعمال، به كوشش محمد آخوندی، تهران، 1349 ش؛ اصغری‌نژاد، محمد، ابوحمزۀ ثمالی، قم، 1375 ش؛ امین، محسن، مفتاح الجنات، بیروت، مؤسسة الاعلمی؛ انصاریان، حسین، مناجات عارفان، تهران، 1363 ش؛ بابایی آملی، ابراهیم، شرح چهل حدیث دل‌آرا، قم، 1377 ش؛ حبیبی، حسن، در جست‌وجوی ریشه‌ها، تهران، 1373 ش؛ حرزالدین، عبدالرزاق، مقدمه بر تفسیر القرآن الکریم ابوحمزۀ ثمالی، قم، 1378 ش؛ حر عاملی، محمد، الصحیفة السجادیة الثانیة، به كوشش فارس حسون، قم، 1379 ش؛ همو، وسائل الشیعة، قم، 1414 ق؛ حسینی، احمد، تراجم الرجال، قم، 1414 ق؛ حسینی جلالی، محمدحسین، دراسة حول الصحیفة السجادیة، به كوشش محمدجواد حسینی جلالی، بیروت، 1421 ق؛ خوانساری، محمد‌باقر، روضات الجنات، بیروت، 1411 ق/ 1991 م؛ خویی، ابوالقاسم، محاضرات فی اصول الفقه، تقریر محمداسحاق فیاض، قم، 1410 ق؛ همو، مصباح الفقاهة (تقریرات)، تقریر محمدعلی توحیدی، قم، 1371 ش؛ دبا؛ روحانی، محمدصادق، زبدة الاصول، قم، 1412 ق؛ سبزواری، ملا هادی، شرح الاسماء الحسنى، قم، مکتبة بصیرتی؛ سروش، عبدالكریم، اوصاف پارسایان، تهران، 1376 ش؛ همو، حدیث بندگی و دلبردگی، تهران، 1375 ش؛ شاكری، حسین، السجاد علی (ع)، قم، 1415 ق؛ الصحیفة الکاملة السجادیة؛ صدر، حسن، تکملة امل الآمل، به كوشش احمد حسینی، قم، 1406 ق؛ طوسی، محمد، مصباح المتهجد، به كوشش علی‌اصغر مروارید، بیروت، 1411 ق؛ قمی، عباس، منتهی الآمال، تهران، 1371 ش؛ کرباسی، علی، مقدمه بر شرح رسالۀ سیروسلوک حسن مدرس هاشمی، تهران، 1377 ش؛ كفعمی، ابراهیم، المصباح، چ سنگی، تبریز، 1278 ق؛ مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، قم، 1367 ش؛ مدرسی، جواد، مقدمه بر شرح دعاء الندبۀ صدرالدین طباطبایی، تهران، 1364 ش؛ مطهری، مرتضى، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، 1362 ش؛ نائینی، محمد‌حسین، كتاب الصلاة، تقریر محمدعلی كاظمی، قم، 1365 ش.

حامد خانی (فرهنگ مهروش)