افضل الدین کرمانی

افضل‌الدين‌كرمانی \afzal-od-dīn-e kermānī\‌، تاج‌الزمان‌ احمد بن‌ حامد، از شاعران‌، مورخان‌ و پزشكان‌ اواخر قرن‌ 6 و اوايل‌ قرن‌ 7 ق در دستگاه‌ آل‌ قاورد (ه‍ م) يا سلجوقيان‌ كرمان‌. 
تاريخ‌ مرگ‌ او‌ دقيقاً معلوم‌ نيست‌ و چون‌ المضاف‌ الى بدايع‌ الازمان‌ را در 613 ق / 1216 م تأليف‌ كرده‌، لابد تا اين‌ تاريخ‌ حيات‌ داشته‌ است‌. از طرفی‌ چون‌ در 565 ق / 1170 م كه‌ به‌ نديمی‌ ملك‌ ارسلان‌ و احتمالاً معلمی‌ او منصوب‌ شده‌، می‌بايست‌ سنی‌ در خور داشته‌ باشد، می‌توان‌ گفت‌ كه‌ اگر 80 سال‌ نيز عمر كرده‌ باشد، احتمالاً در حدود سال‌ 615 ق / 1218 م درگذشته‌ است‌ (باستانی، 57). از آنجا كه‌‌ اصلاً اهل‌ كوبنان‌ بوده‌‌، می‌توان‌ احتمال‌ داد كه‌ اواخر عمر را به‌ موطن‌ خود بازگشته‌، و همان‌جا درگذشته است. 
افضل‌الدين‌ در شعر و نثر مهارت‌ داشت‌ و به عربی نیز شعر می‌سرود (همو، 76؛ افضل‌الدین، 162). 
وی در طب‌ نيز دست‌ داشت‌ و مدتی‌ بيمارستان‌ كرمان‌ و مدتی‌ هم‌ بيمارستان‌ يزد را اداره‌ كرد. او رساله‌ای دربارۀ بهداشت‌ و پيش‌گيری از بيماريها نوشته‌ است‌ كه‌ صلاح‌ الصحاح‌ فی‌ حفظ الصحة نام‌ دارد. نسخه‌ای از آن‌ در كتابخانۀ دانشكدۀ پزشكی‌ دانشگاه‌ تهران‌ (منزوی، 1 / 556؛ ره‌آورد، 23)، و نيز نسخه‌ای ديگر در كتابخانۀ ملی‌ پاريس‌ (بلوشه‌، شم‍ 884) موجود است‌. اين‌ رساله‌ نخستين‌ بار به‌ كوشش‌ باستانی‌ پاريزی همراه‌ با شرح‌ احوال‌ مؤلف‌ آن‌ ضميمۀ عقد العلى در تهران‌ (1356 ش) به‌ چاپ‌ رسيد. ديگر آثار افضل‌الدين‌ در تاريخ‌ است‌ و آنچه‌ بر جای مانده‌، اينها ست‌: 
1. بدايع‌ الازمان‌ فی‌ وقايع‌ كرمان‌، در تاريخ‌ عمومی‌ كرمان‌، به‌‌ويژه‌ سلجوقيان‌ كرمان‌ بوده‌ است‌؛ 
2. عقد العلى‌ للموقف‌ الاعلى، رساله‌ای در پند و اندرز و آداب‌ سياست‌ و ملك‌‌داری و بخشی‌ از تاريخ‌ كرمان‌ كه‌ آن‌ را به‌ نام‌ ملك‌ دينار غز نوشته‌، و در صفر 584 نگارش‌ آن‌ را به‌ پايان‌ رسانده‌ است‌؛ 
3. المضاف‌ الى‌ بدايع‌ الازمان‌ فی‌ وقايع‌ كرمان‌، كه‌ در واقع‌ تكمله‌ای است‌ بر كتاب‌ بدايع‌ الازمان‌. نسخه‌ای از اين‌ رساله‌ كه‌ در 763 ق / 1362 م كتابت‌ شده‌، در مجموعه‌ای خطی‌ در كتابخانۀ واتيكان‌ موجود است‌. اين‌ رساله‌ به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتيانی‌، به‌ كمك‌ محمد هاشمی‌ كرمانی‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. 

مآخذ

افضل‌الدين‌ کرمانی، احمد، عقد العلى، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد عامری نایینی، تهران‌، 1356 ش؛ باستـانی‌ پاريزی، محمد ابراهيم‌، مقدمه‌ بـر سلجوقيان‌ و غـز در كرمان‌ (نك‍ : هم‍ ، محمد بن‌ ابراهيم‌)؛ ره‌آورد، حسن‌، فهرست‌ كتب‌ خطی‌ كتابخانۀ دانشكدۀ پزشكی‌، تهران‌، 1333 ش؛ محمد بن‌ ابراهيم‌، سلجوقيان‌ و غز در كرمان‌، به‌ كوشش‌ محمد ابراهیم باستانی‌ پاريزی، تهران‌، 1343 ش؛ منزوی، خطی‌؛ نيز: 

Blochet, E., Catalogue des manuscrits persans de la Bibliothèque nationale, Paris, 1992. 
محمدابراهيم‌ باستانی‌پاريزی (دبا)