آشتیانی، میرزا محمدحسن

آشتیانی \āštiyānī\، میرزا محمدحسن (1248- 1319 ق / 1832- 1901 م)، از فقهای بزرگ شیعۀ امامی. 
او در آشتیان زاده شد و سه‌ساله بود که پدرش درگذشت. در 13 سالگی به بروجرد رفت و مدت 4 سال در آن شهر به تحصیل ادبیات پرداخت. آن‌گاه به نجف رفت و در نزد عالمان آنجا تلمذ کرد (آقابزرگ، 1(1) / 389؛ امین، 5 / 37- 38؛ کحاله، 5 / 186).
در رجب 1307 / فوریۀ 1890، که ناصرالدین‌شاه (1247- 1313 ق / 1831-1896 م) امتیاز انحصار خریدوفروش توتون و تنباکو را به یک شرکت انگلیسی داد، میرزا محمدحسن همراه علمای معتبر دیگر به مخالفت برخاست و کار به صدور حکم تحریم استعمال توتون و تنباکو ازطرف میرزای شیرازی کشید (ربیع‌الآخر 1309 / نوامبر 1891). آشتیانی حکم میرزا را در میان مردم منتشر ساخت و در تشویق آنان به مخالفت با دخالت کافران در کارهای مسلمانان، تلاش فراوان به کار برد (آدمیت، 74- 75؛ آقابزرگ، 1(1) / 390؛ امین، 5 / 37؛ بامداد، 1 / 316؛ تیموری، 82 بب‍ ‌). ناصرالدین‌شاه از آشتیانی خواست که میان خروج از تهران و کشیدن علنی قلیان، یکی را برگزیند، و او خروج از تهران را برگزید. همۀ علمای بزرگ تهران خود را آماده ساختند تا همراه آشتیانی پایتخت را ترک کنند. مردم شوریدند و به کاخ سلطنتی حمله بردند که در نتیجه 30 تن از آنان کشته و زخمی شدند، اما توانستند از خروج آشتیانی از شهر جلوگیری کنند. سرانجام ناصرالدین‌شاه تسلیم، و امتیاز لغو شـد (آدمیت، 105 بب‍ ؛ بامـداد، 1 / 316-317؛ تیمـوری، 150 بب‍ ؛ دانشنامه، 1 / 97).

آثـار

1. بحر الفوائد فی شرح الفرائد؛ 2. مباحث الالفاظ فی الاصول؛ 3. الخلل فی الفقه؛ 4. القضاء؛ 5. الوقف و احیاء الموات و الاجارة؛ 6. ازاحة [ ازالة] الشکوک عن حکم اللباس المشکوک؛ 7. رسالة فی الحرج؛ 8. رسالة فی اوانی الذهب و الفضة (آقابزرگ، کحاله، همانجاها؛ امین، 5 / 38؛ دانشنامه، 1 / 97- 98؛ مدرس، 1 / 49).

مآخذ

آدمیت، فریدون، شورش بر امتیازنامۀ رژی، تهران، 1360 ش؛ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة (قرن 14)، مشهد، 1404 ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به‌کوشش حسن امین، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347-1353 ش؛ تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، تهران، 1358 ش؛ دانشنامه؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346 ش.

محمدعلی مولوی (دبا)