زینت یک روز بخصوص

زینَت: یِکْ روزِ بِخُصوص، فیلمی مستند ساختۀ ابراهیم مختاری، دربارۀ فعالیتهای اجتماعی زنی به نام زینت در روستای صَلَخ (سلخ) جزیرۀ قشم.
فیلم زینت یک روز بخصوص شرح ورود زنی از جامعه‌ای سنتی به عرصۀ سیاست است. در این فیلم، به وقایع و مسائل مرتبط با نامزدی زینت در روز انتخابات به‌عنوان یك زن، و بازتابهای اجتماعی آن پرداخته شده است. زینت كه به‌صورت تجربی به روستاییان صلخ در جزیرۀ قشم خدمات بهداشتی ارائه می‌دهد، برای بهورزشدن و پوشیدن لباس بهورزی، كشف برقع می‌کند. او از نخستین زنان جزیره است كه به كار اداری بیرون از خانه روی می‌آورد و تنها زن بومی جزیره است كه در نخستین دورۀ انتخابات شهر و روستا (اسفند ۱۳۷۷ ش) خود را نامزد شورای ده صلخ می‌کند. مردم این مناطق به سنتها بسیار پایبندند؛ ازاین‌رو اقدام زینت سبب ایجاد چالشی اساسی در میان آنها می‌شود. 
ابراهیم مختاری قبلاً در 1372 ش، فیلم داستانی‌ای با عنوان زینت ساخته بود. داستان آن فیلم دربارۀ زینت، دختر جوانی بود که برای رسیدن به خواسته‌هایش با مخالفتهای سخت خانواده و دیگـر افـراد جامعۀ سنتی خـود روبـه‌رو می‌شـود («زینت»، بش‍‌ ). مختاری پس از فیلم بلند داستانی‌اش، زینت دریایی را رها نکرد. درواقع، زندگی اجتماعی زینت پس از نمایش فیلم مختاری، باز هم سیر صعودی پیمود. او از بهورزی و ارائۀ خدمات درمانی و بهداشتی فراتر رفت، به عرصۀ سیاست پا گذاشت، داوطلب نمایندگی شورا شد، آراء بسیاری کسب کرد و وارد شورای روستای خود شد (مختاری، 27- 28). 
ابتدای فیلم، تصویر گروهی از زنان در صف انتخابات، تابلویی ساخته است از زنان برقع‌پوشی که آمده‌اند تا برای انتخاب نامزد منتخب خود، انگشت بزنند. فیلم موضوعی سرراست دارد، اما پیچیدگی مسئله از آنجا آغاز می‌شود که برخی از مردم شهر، حضور یک زن در شورا را سبب بی‌آبرویی می‌دانند؛ پس به زینت هشدار می‌دهند که به حد خود قانع باشد و به نفع همسرش از انتخابات کناره‌گیری کند (بی‌زارگیتی، بش‍‌ ). 
فیلم زینت: یک روز بخصوص با نمایش عکسی از زینت در پس برقع آغاز می‌شود. در جنوب، زنان بعد از ازدواج، برقعی بر صورت می‌بندند و برداشتن برقع در انظار عمومی امری بسیار ناپسند است (همو، بش‍‌‌ ). زندگی زینت نیز درواقع، از جایی آغاز می‌شود که او با کنارگذاشتن برقع، زندگی فردی و هویت شخصی خود را به دست می‌آورد؛ شخصیتی به نام زینت که از تیپ عمومی و کلی زن بومی جزیرۀ قشم فراتر می‌رود و تأثیر و کارکرد اجتماعی ویژۀ خود را به یادگار می‌گذارد (شکیبی، 31). 
بیشتر ماجرای فیلم در خانۀ زینت می‌گذرد. مختاری زینت را در دل زندگی روزمره‌اش دنبال می‌کند. صحنۀ گفت‌وگو و مباحثۀ زینت و خالو (دایی زینت) اصلی‌ترین بخش برای درک درون‌مایۀ فیلم است و تقابل دو دیدگاه را به نمایش می‌گذارد که یکی ایستا و متکی بر گذشته و سنت، و دیگری پیشرو و هنجارشکن است (همانجا). خالو که برای آزمایش پزشکی‌اش خود را به زینت می‌سپارد، با بهدارشدن زینت هم مخالف است. او به‌شدت مخالف پیشرفت و به قول خودش، زیاده‌خواهی زنان است و فرمان‌برداری را از ویژگیهای اصلی زنان می‌داند و در پاسخ زینت که از او می‌پرسد: «مرد با زن چه فرقی می‌کند؟»، می‌گوید: «طبق قانون خداوند، مرد و زن باهم فرق می‌کنند و کارشان هم باهم فرق می‌کند!». سپس، از زینت می‌پرسد: «پس چرا گودی قبر زن 3 متره، و مال مرد 2 متر؟»، و خودش جواب می‌دهد: «چون گناه زن بیشتر است». خالو در پاسخ سؤال زینت که می‌پرسد: «چه کسی گفته گناه زن بیشتر از مرد است»، می‌گوید: «خدا می‌داند، من نمی‌دانم، این‌طور می‌گویند». خالو بخشی از نگاه سنتی را که خودش نیز کاملاً آن را پذیرفته است، این‌طور بیان می‌کند: «نگفته‌اند زن در بیرون خانه کار کند! زن باید در خانه کار کند و فرمان ببرد و اگر یک کلمه جواب مرد را بدهد و نافرمانی کند، جهنمی است و جایش در آتش است، یا اگر پرخاش کند، سوختنی است. اما مرد مجاز است و اختیار تام دارد». اما زینت با دیدگاه خالو مخالف است و با استدلالات خودش به او می‌گوید علت بسیاری از مشکلات روحی زنان در منطقۀ خودشان همین است که به آنها اجازۀ فعالیتهای خارج از خانه، مانند کار و ورزش را نداده‌اند. او سپس، خواسته‌هایش را برای ورود به عرصه‌های اجتماعی، این‌گونه به خالو توضیح می‌دهد: داشتن مدرسۀ راهنمایی برای دختران، کشیدن جادۀ آسفالته و حل مشکل آب آشامیدنی تا مردم ده مانند 400 سال پیش مجبور نباشند همچنان از آب برکه‌ها بخورند ... (متن گفتار فیلم). 
قاعده و استثنا برای زینت چیست؟ او در جایی بهیار می‌شود که دختران بیشتر از مقطع دبستان تحصیل نمی‌کردند؛ پس بهیاربودنْ خودْ عاملی متمایزکننده است. از طرفی، او می‌خواهد عضو شورای روستا شود که این خواسته، او را نه‌تنها استثنایی، که حتى یگانه می‌کند، اما زینت در ابتدای میان‌سالی است؛ شوهر و چند فرزند دارد و هنوز از زیبایی دوران جوانی‌اش بهره‌مند است. بااین‌‌حال، نقشی جدید، یعنی عضویت در شورای روستا را می‌خواهد بپذیرد که کاملاً ناشی از گرایش جامعۀ علاقه‌مند به مدرنیته و دموکراسی است. این نقش، در عرف جامعه، اگرچه تقدس مقام معلمی و تعالی هنرمندانه را ندارد، ولی از نظر اعتبار اجتماعی، از نقشهای مردانۀ پدر و ارباب هم بالاتر است و قرارگرفتن زنی اهل خانه و خانواده در این موقعیت عمومی، خود استثنایی از قاعده‌ای کلی محسوب می‌شود و نمایش عینی آن‌ را می‌توان در نبستن برقع مشاهده کرد (راستین، بش‍‌ ). همسر زینت (احمدی) هم در این انتخابات، نفر سوم می‌شود. 
آنچه در پایان فیلم می‌بینیم، صحنه‌هایی است که نشان از به وقوع‌ پیوستن برخی از رؤیاهای زینت، مثل ساخت مدرسۀ دخترانه و جادۀ آسفالته دارند و مختاری یک‌ سال پس از انتخابات، آنها را به تصویر کشیده است (شرح تصاویر فیلم). 
تهیه‌كننده و كارگردان این فیلم مستند، ابراهیم مختاری است. تصویربرداری فیلم را فرزین خسروشاهی انجام داده، و صدابرداری آن بر عهدۀ مهران ملكوتی بوده است. این مستند در قطع ویدئو بتاكم و به‌صورت رنگی، در 53 دقیقه تهیه شده است («زینت: یک روز ... »، بش‍‌ ). 
ابراهیم مختاری و زینت دریایی همچنین، کتابی با عنوان در گرگ و میش راه را براساس خاطرات و زندگی زینت منتشر کرده‌اند. در روی جلد کتاب آمده است: «تلاش مداوم زنی در جامعه‌ای بسته و مردسالار». در این کتاب، زینت با یادآوری رویدادهای زندگی‌اش، به برخی از رسوم مردم روستایش و مناطق اطراف آن اشاره می‌کند و به جزئیات برخی از آنها، مانند چگونگی ازدواج یک دختر و مراسم معمول آن تا سنت (ختنه) کردن دختران نیز می‌پردازد (سراسر کتاب). 

مآخذ

 بی‌زارگیتی، آزاده، «به نفع رؤیاها»، رای بُن داک (مل‍‌ )؛ دریایی، زینت و ابراهیم مختاری، در گرگ و میش راه، تهران، 1384 ش؛ راستین، شادمهر، «قاعدۀ استثنا»، ابراهیم مختاری 1 (مل‍‌ )؛ «زینت»، ابراهیم مختاری 2 (مل‍‌ )؛ «زینت: یک روز بخصوص»، ابراهیم مختاری 3 (مل‍‌‌ )؛ شکیبی، محمد، «نقد فیلم زینت: یک روز بخصوص»، کلک، تهران، 1380 ش، شم‍ 125؛ مختاری، ابراهیم، «سه زن به روایت یک مرد»، گفت‌وگو با هوشنگ گلمکانی و الهام خاکسار، زنان، تهران، 1378 ش، س 8، شم‍ 57؛ نیز: 

Ebrahimmokhtari 1, www.ebrahimmokhtari.com / rastin.htm (acc. Apr. 4, 2016); Ebrahimmokhtari 2, www.ebrahimmokhtari.com / zinatf. htm (acc. Apr. 4, 2016); Ebrahimmokhtari 3, www.ebrahimmokhtari.com / zinat, yek rouz bekhososf.htm (acc. Apr. 4, 2016); Rybondoc, www. rybondoc.com / global / index / section / guest / module / writing / lang / fa / catid / 0 / id / 308 / page / 44 (acc. Apr. 4, 2016). 

وحید وحیدیان