ذاریات

ذاریات، پنجاه و یکمین سورۀ قرآن کریم به‌ترتیب مصحف، و شصت و هفتمین سوره در ترتیب نزول. ذاریات از جملۀ سور مکی است که به اجماع دارای 60 آیه می‌باشد (ابن‌جوزی، 309؛ زرکشی، 1 / 281؛ سیوطی، الاتقان ... ، 1 / 57، 235؛ رامیار، 587). نام سوره از آیۀ ابتدایی آن اخذ شده که به معنای بادهای پراکنده‌کنندۀ خاک است (خلیل، 8 / 193؛ ابن‌منظور، ذیل ذرا؛ فیروزآبادی، 1 / 439).
اسلوبی که سوره با آن آغاز می‌شود، سوگند است که نمونه‌های مشابه آن در دیگر سور قرآن کریم مشاهده می‌شود (زرکشی، 1 / 268). تحقق وعیدهای الٰهی در این سوره، و سوگندهای آغازین آن به مخلوقات عظیم الٰهی به‌سبب تأکید بر وقوع روز قیامت است که مشرکان با شدت آن را انکار می‌کردند و همین نکته وجه ارتباط این سوره با آیات واپسین سورۀ قبل، «ق» (50) است (طبرسی، 9 / 228؛ فخرالدین، 28 / 159؛ ابن‌عاشور، 27 / 6).
محور اصلی سوره تأکید بر معاد به‌عنوان روز جزا و حسابرسی است. البته پرداختن به مسئلۀ معاد به دلیل ارتباط آن با ربوبیت خداوند و نبوت انبیا ست (طباطبایی، 18 / 364)؛ ازاین‌رو در برابر انکار و استهزای روز قیامت توسط مشرکان، خداوند با تأکید بر ادلۀ توحید براساس آیات آفاقی و انفسی، راستی وعدۀ الٰهی در برپایی روز بعث، یادآوری مجازات امم گذشته در پی تکذیب توحید و رسولان، و همچنین بیان هشدارهای انبیا پیرامون وقوع روز حسابرسی دست به محاجه با مشرکان می‌زند.
سورۀ ذاریات دارای 3 بخش اصلی است و آیۀ «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْاِنْسَ اِلّٰا لِیَعْبُدونِ» (ذاریات / 51 / 56) مشهورترین آیۀ آن است. در بخش اول این سوره (آیات 1- 19) ضمن بیان 5 سوگند در دو بخش، که بر اساس روایتی از حضرت علی (ع) معانی آنها بیان شده است (زمخشری، 4 / 13؛ سیوطی، الدر ... ، 6 / 111)، تدبیر عمومی الٰهی در هستی بیان می‌شود. جواب قسم در 4 آیۀ نخست، راستیِ وعدۀ الٰهی در برپایی قیامت و وقوع آن (آیات 5-7) و در آیۀ آخر، اختلاف قول کفار است (آیۀ 8). این اختلاف قول به همراه روی‌گردانی از حق و استهزاء ــ بر خلاف سیـرۀ مؤمنـان ــ سبب گرفتاری آنان به عذاب دوزخ می‌گردد (آیات 9- 19). بخش دوم سوره (آیات20-51) دارای 3 لایه است. در لایۀ نخست به‌عنوان مقدمه (آیات 20-23) نشانه‌های ربوبیت الٰهی و تدبیر امور عالم و ارزاق که لازمه‌اش ارسال ادیان به وسیلۀ انبیای راست‌گو در ادعای معاد است، مطرح می‌شود. ازاین‌رو در لایۀ دوم (آیات 24-51) داستان عذاب قوم 5 پیامبر به دلیل انکار دعوتشان مورد اشاره قرار می‌گیرد که این موارد شامل داستان ورود ملائکه بر حضرت ابراهیم، مژدۀ ولادت فرزند و عذاب قوم حضرت لوط (آیات 24-37)، داستان ارسال حضرت موسى به‌سوی فرعون (آیات 38-40)، و داستان قوم عاد، ثمود و قوم حضرت نوح (آیات 41-46) است. در لایۀ سوم (آیات 47-51) بعد از اشاره به آفرینش آسمان و زمین و موجودات عالم، از انسان خواسته می‌شود تا به سوی خداوند بگریزد: «فَفِرّوا اِلیَ اللّٰهِ»، و کسی را غیر او به الوهیت نگیرد (آیۀ 50-51) که این به معنای انقطاع به سوی او، و دست‌برداشتن از کفر است. بخش سوم (آیات 52-60) خاتمۀ سوره به حساب می‌آید. در این آیات به انکار پیامبر (ص) از سوی مشرکان اشاره شده، و به آن حضرت دستور داده می‌شود تا از آنان روی گردانده، و آنان را نسبت به گناهانشان در روز جزا هشدار دهد. آیۀ 56 این سوره «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْاِنْسَ اِلّٰا لِیَعْبُدونِ» از آیات بااهمیت در مباحث تفسیری به حساب می‌آید (فخرالدین، 28 / 231-234؛ قطب، 6 / 3386-3387). عبادت در این آیه که غرض خلقت جن و انس بیان شده، به معنای اوج ذلت عبودیت و فقر محض در برابر پروردگار عالم است (طباطبایی، 18 / 388).

مآخذ

ابن‌جوزی، عبدالرحمان، فنون الافنان فی عیون علوم القرآن، به کوشش حسن ضیاءالدین عتر، بیروت، 1408 ق / 1987 م؛ ابن‌عاشور، محمدطاهر، التحریر و التنویر، بیروت، 1420 ق؛ ابن‌منظور، لسان؛ خلیل بن احمد، العین، قم، 1409 ق؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، 1369 ش؛ زرکشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش جمال حمدی ذهبی و دیگران، بیروت، 1410 ق / 1990 م؛ زمخشری، محمود، الکشاف، قاهره، 1385 ق / 1966 م؛ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، 1421 ق / 2001 م؛ همو، الدر المنثور، قم، 1404 ق؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، 1417 ق؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، تهران، 1372 ش؛ فخرالدین رازی، مفاتیح الغیب، بیروت، 1420 ق؛ فیروزآبادی، محمد، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، به کوشش محمد علی نجار، قاهره، 1416 ق / 1996 م؛ قرآن کریم؛ قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت / قاهره، 1412 ق.

علی ثقفیان