دیسم کرد

دَیْسَمِ کُرْد، ابوسالم دیسم بن ابراهیم کردی خارجی (د ح 346 ق / 957 م)، حاکم و فرمانروای خارجی‌مذهب آذربایجان در نیمـۀ اول سدۀ 4 ق / 10 م. پـدرش از یـاران هارون خارجی (نک‍ : ابن‌اثیر، 7 / 419، 476-477) و مادرش از طایفۀ شادلویۀ کرد بود. گویا به همین سبب برخی منابع نام پدر وی را شادلویه (شاذلویه) آورده‌اند (نک‍ : ابن‌حوقل، 2 / 354؛ تنوخی، 4 / 166).
از زندگی دیسم تا 326 ق / 938 م اطلاعی در دست نیست. ظاهراً وی ابتدا از سرداران سپاه یوسف بن ابی‌الساج حاکم آذربایجان بود (ابن‌اثیر، 8 / 386؛ العیون ... ، 4(2) / 69؛ قس: ابن‌خلدون، 4 / 668: رستم بن ابراهیم) که در 315 ق / 927 م در پیکار قرامطۀ بغداد جان باخت (نک‍ : ابن‌جوزی، 13 / 264؛ ابن‌اثیر، 8 / 170-171؛ عریب، 91-92؛ ذهبی، تاریخ ... ، 364، دول ... ، 1 / 139؛ ابن‌کثیر، 6 / 166). در این ایام دستگاه خلافت، به‌سبب کشمکشهای داخلی میان مدعیان حکومت در غرب ایران و بین‌النهرین و نزاعهای امیرالامرایان و آشوبهای بغداد، بیش‌ازپیش دستخوش ضعف و پریشانی بود (نک‍ : ابن‌جوزی، 13 / 280-283؛ ابن‌اسفندیار، 1 / 292-297؛ ابن‌اثیر، 8 / 181-182، 186-187؛ ذهبی، تاریخ، 384-385، دول، 1 / 140-141؛ ابن‌کثیر، 6 / 171-173؛ عریب، 101؛ مرعشی، 70-75؛ ابن‌دواداری، 360-361). دراین‌میان دیسم کرد هم با حمایت کردان در آذربایجان بیرق استقلال برافراشت و از این تاریخ ناحیۀ آذربایجان عملاً از حوزۀ اقتدار بغداد خارج شد و خلیفه تنها با ارسال منشور و توقیع، قدرت حکمرانان آنجا را در مقابل اظهار بیعت لفظی و ظاهری آنان، به رسمیت می‌شناخت (کسروی، 54؛ زرین‌کوب، 310).
پس از استیلای دیسم بر آذربایجان، این سرزمین صحنۀ نزاعها و کشمکشهای گوناگون شد. در 326 ق / 938 م لشکری بن مردی از سرداران وشمگیر زیاری بر آذربایجان مستولی شد. دیسم کرد پس از چندی کشمکش با او سرانجام گریخت و نزد وشمگیر رفت و به مدد او آذربایجان را پس گرفت و عهد کرد که قدرت فائقۀ او را بپذیرد و هر سال خراج فرستد (ابوعلی‌، 1 / 398-403؛ ابن‌اثیر، 8 / 349-351؛ کسروی، 55- 58).
در سال 330 ق / 942 م، رابطۀ دیسم بـا وزیر اسماعیلی‌مذهب خود، ابوالقاسم علی بن جعفر رو به تیرگی نهاد و علی به تارم (طارم) نزد مرزبان بن محمد گریخت و او را به تسخیر آذربایجان برانگیخت. مرزبان با سپـاهی گران، آهنگ آن دیار کرد. دیسم که به دنبال خیانت سرداران دیلمی خویش تاب مقاومت نداشت، به ارمنستان گریخت و مرزبان بر آذربایجان مستولی شد (ابوعلی، 2 / 32-33؛ ابن‌اثیر، 8 / 386-387؛ ابن‌خلدون، همانجا؛ نیز نک‍‌ : کسروی، 59-61)، اما چندی بعد، در پی ماجراهایی، دیسم از ارمنستان بیامد و آذربایجان را گرفت؛ اما این‌بار نیز در برابر حملۀ مرزبان دوام نیاورد و به اردبیل گریخت (ابوعلی، 2 / 33-35؛ ابن‌اثیر، 8 / 387- 388؛ نیـز نک‍ : کسروی، 61-62) و اندکی بعد ناچار شهـر را رها کرد و به مرزبان پناه برد و مورد نواخت او واقع شد (ابوعلی، 2 / 35-36؛ ابن‌اثیر، 8 / 388؛ نیز نک‍ : کسروی، 63-64). دیسم پس از مدتی با موافقت مرزبان به یکی از دژهای تارم رفت و تا هنگام گرفتاری مرزبان به دست رکن‌الدوله، در آنجا ماند (ابو‌علی، 2 / 37؛ ابن‌اثیر، ابن‌خلدون، همانجاها؛ نیز نک‍ : کسروی، 64).
چون رکن‌الدوله در 337 ق / 949 م، پس از نبردی سخت بر مرزبان چیره شد (نک‍ : ابو‌علی، 2 / 131-133)، محمد بن عبدالرزاق (ه‍ م) را مأمور گشودن آذربایجان کرد. از آن سوی دیسم از جانب وهسودان برادر مرزبان، از تارم به مقابله با محمد آمد، اما شکست خورد و بازگشت (نک‍ : ابوعلی، 2 / 135-136؛ ابن‌اثیر، 8 / 479-480؛ نیز تتوی، 3 / 1855-1856؛ کسروی، 78- 79). چندی بعد محمد بن عبدالرزاق آذربایجان را رها کرد و برفت (ابوعلی، 2 / 148؛ نیز نک‍ : کسروی، 79). دیسم این‌بار به اردبیل رفت و به حکومت نشست و چندی بعد امارت نخجوان و دبیل (دوین) را نیز فرا چنگ آورد و کار وی رونق گرفت. اما دیری نپایید که با هجوم علی بن میشکی از سرداران مرزبان، که وهسودان برادر مرزبان و سرداران دیلمی سپاه دیسم نیز به او گرویده بودند، مواجه شد. درست در همین هنگام مرزبان نیز از دژ سمیرم گریخت (نک‍ : ابوعلی، 2 / 151-152؛ ابن‌اثیر، 8 / 502-503؛ نیز تتوی، 3 / 1856-1857).
دیسم برای نبرد با علی بن میشکی آهنگ تارم کرد. در این هنگام محمد بن احمد نعیمی، وزیر او، با اموال کرامند دیسم به علی پیوست و همه آهنگ اردبیل کردند. دیسم این‌بار نیز شکست خورد و به ارمنستان گریخت و چون علی بن میشکی سر در پی او نهاد، ناگزیر از ارمنستان به بغداد رفت و به معزالدوله پناه برد (ابوعلی، 2 / 149-150؛ ابن‌اثیر، 8 / 500-501؛ ابن‌خلدون، 4 / 672؛ نیز نک‍ : کسروی، 84-85). معزالدوله به‌سبب دشمنی با مرزبان وی را گرامی داشت و سالانه 50‌هزار دینار برای او مقرری نوشت (ابوعلی‌، 2 / 150).
دیسم چشم می‌داشت که معزالدوله او را در مقابل مرزبان یاری کند؛ اما چون رکن‌الدوله در 343 ق / 954 م با مرزبان صلح کرد و دختر او را به زنی گرفت، دیسم ناامید شد و به موصل نزد ناصرالدولۀ حمدانی رفت و چون مدد نیافت، به شام نزد سیف‌الدولۀ حمدانی رفت و در 344 ق با حمایت او به آذربایجان تاخت (همو، 2 / 156؛ ابن‌اثیر، 8 / 501؛ نیز نک‍ : کسروی، 86). اگرچه دیسم در این لشکرکشی بر سلماس دست یافت، اما در نبرد با مرزبان شکست خورد و به ارمنستان گریخت. دیرنیق ــ حاکم این ولایت ــ نخست او را پذیرفت، ولی سپس بر اثر تهدید مرزبان، به ناچار دیسم را تحویل او داد. مرزبان چشمان وی را کور کرد و به زندانش انداخت و پس از مرگ مرزبان، کارگزاران او دیسم را کشتند (نک‍ : ابوعلی‌، 2 / 151، 161؛ ابن‌اثیر، 8 / 501-502؛ ابن‌خلدون، 4 / 672-673؛ نیز نک‍ : کسروی، 86-87).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1320 ش؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1412 ق / 1992 م؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة‌ الارض، لیدن، 1939 م؛ ابن‌خلدون، العبر، به کوشش خلیل شحاده، دارالفکر، 1401 ق / 1981 م؛ ابن‌دواداری، ابوبکر، کنز الدرر، به کوشش دُرتئا کراوولسکی، بیروت، 1413 ق / 1992 م؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، قاهره، 1332- 1333 ق / 1914-1915 م؛ تتوی، احمد و دیگران، تاریخ الفی، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1382 ش؛ تنوخی، محسَّن، الفرج بعد الشدة، به کوشش عَبّود شالجی، بیروت، 1398 ق / 1978 م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث 301-310 ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1413 ق / 1992 م؛ همو، دول الاسلام، حیدرآباد دکن، 1364 ق؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران، تهران، 1367 ش؛ عریب بن سعد قرطبی، «صلة تاریخ الطبری»، همراه ج 8 تاریخ طبری، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات؛ العیون و الحدائق، به کوشش عبدالمنعم داوود، بغداد، 1973 م؛ کسروی، احمد، شهریاران گمنام، تهران، 1335 ش؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمدحسین تسبیحی، تهران، 1361 ش.

عبدالحمید مرادی