دودر، مدرسه

دودَر، مَدْرِسه، بنایی از دورهٔ تیموریان (771-916 ق / 1369-1510 م) در مشهد، واقع در مرکز مجموﻋﮥ آستان قدس رضوی، غرب بازار بزرگ و روبه‌روی مدرسهٔ پریزاد (ه‍ م). این مدرسه در 843 ق / 1439م ساخته شده است و ازاین‌رو کهن‌ترین مدرسۀ کتیبه‌دار مشهد به شمار می‌آید (اعتمادالسلطنه، 2 / 255؛ حکیم، 557؛ خانیکف، 119).
نام اصلی و پیشین مدرسه بر‌اساس سجع مهرهای ضرب‌شده بر روی کتابهای خطی متعلق به کتابخانۀ آن، «یوسفیه» بوده (فاضل، 1661، حاشیۀ 1؛ نک‍ : مولوی، 76)، که به نظر می‌رسد از نام بانی مدرسه برگرفته شده است (نک‍ : دنبالۀ مقاله). از مدرسهٔ دودر در گزارشها و سفرنامه‌های گردشگران غربی چون فریزر (ص 459)، خانیکف (همانجا) و ییت (ص 329)، یاد شده، و اعتمادالسلطنه افزون‌بر توضیح مفصل‌تر (2 / 255-257)، نخستین کسی است که متن کتیبه‌های بنا را منتشر کرده است (هنوی، 1). برخی این بنا را به‌اشتباه با مدرسۀ شاهرخی، مشهور به «بالاسر» در همین مجموعه ــ که در دهه‌های اخیر تخریب شده است ــ یکی دانسته‌اند (نک‍ : دولتشاه، 436؛ گنج‌نامه، 228).
مدرسۀ دودر، دو ورودی دارد، یکی در ضلع شمال شرقی و دیگری که ورودی اصلی است، در ضلع جنوب شرقی قرار دارد. سردر ورودی اصلی دارای کتیبه‌ای مثنّا از کاشی معرق است و در پایین آن یک سطر به قلم ثلث به رنگ سفید و کهربایی بر زمینۀ لاجوردی به چشم می‌خورد که حاوی نامهای «شاهرخ بهادر خان»، پادشاه تیموری، و «غیاث‌الدین یوسف خواجه بهادر»، امیر خراسان و بانی بنا و نیز تاریخ «محرم سنۀ ثلاث و اربعین و ثمان‌مئه» است. سطر بالا از تکرار عبارت «المُلک للّٰه» به خط کوفی و به رنگ کهربایی بر همان زمینۀ لاجوردی تشکیل شده است. پایین این کتیبه، کتیبه‌ای سنگی به خط نستعلیق نصب گردیده که متن آن معلوم می‌دارد مدرسه به فرمان مادر شاه سلیمان صفوی (سل‍ 1077 یا 1078-1105 ق / 1666 یا 1667-1693 م)، و زیر نظر شاه ویردی‌بیکا، فرزند امیرالامرا کلبعلی‌خان قورچی باشی و بیگلربیگی مشهد، و صوابدید شیخ محمدفاضل، خادم و مدرس مدرسه مرمت شده است؛ در انتهای کتیبه، رقم خوش‌نویس و صنعتگر کتیبه چنین آمده است: «کتبه محمدخان عمل محمد شفیع سنۀ 1088» (اعتمادالسلطنه، 2 / 255-256؛ فاضل، 1664-1666؛ اُکین، «معماری ... »، 179؛ نک‍ : مایر، 103).

در اطراف ورودی، 6 قاب مستطیل‌شکل بزرگ، از کاشی معرق به رنگهای لاجوردی و سفید با طرحهای اسلیمی و هندسی نصب شده است. این قابها اندازه‌های مختلف دارند و دو‌به‌دو با هم یکسان هستند. در میان آنها دو قاب دارای حاشیه است که به کتیبه‌ای از اشعار فارسی به خط ثلث آراسته شده است ( گنج‌نامه، 233، تصویر 181). این ورودی به یک هشتی مربع‌شکل کوچک و سپس به ایوانی کم‌عمق رو به حیاطی تقریباً مربع راه می‌یابد. سقف نیم‌گنبدی و 4 طاق‌نمای اطراف هشتی با تزیینات گچ‌بری پوشیده شده است (اُکین، همان، 180- 179، «تزیینات ... »، 66؛ گلمبک، I / 333؛ نیز نک‍ : گنج‌نامه، 231، نقشه).
 نقشۀ بنای مدرسه مانند دیگر مدارس دورۂ تیموری 4‌ ایوانی است (نک‍ : سلطان‌زاده،64)؛ ولی داشتن دو گنبد آن را در میان بناهای این دوره متمایز کرده است. هر 4 ایوان بنا مشابه‌اند و در هر‌کدام تزیینات گچ‌بری، بالای سطح ازاره را پوشانده است. ایوانهای شمال غربی و جنوب غربی، دارای نیم‌گنبدهای مقرنس‌کاری شده‌اند. طاق ایوانها از نوع ضربی است و لچکیهای طاقها با کاشی معرق تزیین شده‌اند (اُکین، «معماری»، 180؛ گنج‌نامه، 230-231، تصویرهای 179-180، نیز 233-234، تصویرهای 182-183).

ایوانهای شمال شرقی و جنوب شرقی دارای طاقهای گهواره‌ای‌اند و به بخش بیرونی بنا منتهی می‌شوند (گلمبک، نیز اُکین، همانجاها). در فواصل این ایوانها، 32 حجره (اتاق) در دو طبقـه قرار دارد که محل اسکان طلاب مدرسه بوده است (فاضل، 1663).
 سراسر درون ایوان جنوب غربی با تزیینات گچی پوشیده شده است. اشکال به‌کار‌رفته در ایوان چه در سطح دیوارها و چه در مقرنسها، اسپرهای طاق و کتیبه‌های کوفی معقلی گچ‌بری‌شده با طرحهایی همانند آجرکاری و کاشی معرق است. همچنین کتیبه‌ای گچ‌بری با زمینۀ لاجوردی که 3 ضلع ایوان را در بر گرفته، حاوی سورۀ فتح (48) و تاریخ آن 843 ق / 1439م به قلم ثلث در پایین، و بر بالای آن یک سطر به خط کوفی شامل تکرار عبارت «الملک للّٰه» است، همچنین بر روی قوس داخلی طاق ایوان کلمات الله، محمد، علی، و بر روی طاق گهواره‌ای آن کلمۀ علی به خط کوفی معقلی تکرار شده است. محراب ساده‌ای در میان ایوان جای دارد (اعتمادالسلطنه، 2 / 256؛ فاضل، 1666؛ اُکین، همان، 180, 184؛ نک‍ : گنج‌نامه، 233-234، تصویرهای 182-183؛ هیلنبراند، 227).
ایوان شمال غربی نیز دارای کتیبهٔ مثنای گچ‌بری به خط ثلث در پایین شامل بخشی از سورهٔ آل عمران (3) بر 3 ضلع ایوان و تکرار عبارت «الملک للّٰه» به خط کوفی در بالا و نیز تزیینات گچ‌بری با طرحهایی شبیه به آجر است (اُکین، همانجا). ایوان جنوب شرقی نیز همانند 3 ایوان دیگر آراسته به کتیبهٔ گچ‌بری بر 3 ضلع بوده که اکنون شواهدی از آن برجا ست. بر لبهٔ قوسِ طاق، افریز بزرگی از گچ‌بری، عبارتی به خط کوفی تکرار شده که تاکنون خوانده نشده است، و زیر طاق ایوان عبارت «الملک للّٰه» به خط کوفی به‌ چشم می‌خورد (همو، نیز گنج‌نامه، همانجاها). ایوان شمال شرقی مانند ایوانهای دیگر دارای کتیبۀ مثنای گچ‌بری به‌ خط ثلث در پایین شامل آﯾﺔالکرسی (بقره / 2 / 255-256) و تکرار «الملک للّٰه» به ‌خط کوفی در بالا ست. بر لبهٔ قوس زیر طاق، به خط کوفی معقلی 4 بار کلمهٔ علی در میان 4 کلمهٔ محمد احاطه شده، و در‌مجموع چند ترکیب‌بندی چهارگوش مکرر را تشکیل داده است (اُکین، همانجا).
گنبدها در زوایای غربی و جنوبی حیاط مدرسه واقع شده‌اند. به عقیدۀ فاضل در زوایای شرقی و شمالی نیز گنبدهایی برپا بوده که وی آثار آنها را مشاهده کرده است (ص 1662). گنبدها از نوع دوپوستهٔ گسسته و پیازی‌شکل با ساقۀ بلند هستند (پیرنیا، 246؛ اُکین، همان، 180-181؛ گنج‌نامه، 229، تصویر 178)، و به گنبد مساجد شاه (هفتاد‌و‌دوتن)، گوهرشاد و مدرسۀ پریزاد (هر 3 در مشهد) و گوهرشاد (هرات) و گنبدسبز (تربت جام) که همگی در تاریخهای نزدیک‌به‌هم ساخته شده‌اند، شباهت دارند (نک‍ : گدار، lV(II) / 305-306؛ گلمبک، I / 334؛ مُرتن، 191). بخش فوقانی هر دو گنبد با کاشیهای فیروزه‌ای تک‌رنگ پوشیده شده، و در بخش تحتانی، کاشیهایی با طرحهای سادۀ هندسی به رنگهای زرد، لاجوردی و سیاه به کار رفته است و ساقهٔ بلند هر دو گنبد دارای اسپرهای طاق‌نمادار کاشی‌کاری، و کتیبه‌هایی از اشعار فارسی است. طرح قاب‌بندیها و کتیبه‌های دو گنبد با یکدیگر متفاوت‌اند، و نـوار کاشیهـای هفـت‌رنگ آنهـا ــ احتمالاً مرمت‌شده در دورۀ صفویه ــ یادآور کاشیهای گنبد مسجد امام مشهد است (نک‍ : پوپ، 1207 / III؛ اُکین، همان، 180, 183-184؛ فاضل، 1666؛ گلمبک، همانجا؛ اعتمادالسلطنه، 2 / 256-257؛ گنج‌نامه، 229، تصویر 178). بر روی ساقۀ گنبد جنوبی کتیبه‌ای از کاشی معرق سفید به خط ثلث بر زمینۀ کاشی لاجوردی شامل چند بیت شعر به چشم می‌خورد (اعتمادالسلطنه، فاضل، همانجاها). به نظر می‌رسد گنبد غربی نیز کتیبه‌های مشابهی داشته که اکنون بخش کوچکی از آنها باقی است (اعتمادالسلطنه، نیز گنج‌نامه، فاضل، همانجاها؛ اُکین، همان، 185).
در 4‌ گوشهٔ حیاط گنبد‌خانه‌ها قرار دارند؛ گنبدخانه‌های جنوبی و غربی اتاقهای مربع‌شکلی با طاق‌نماهای کم‌عمق‌اند. بخش داخلی گنبدها با طرحهای ترنجی متحدالمرکز، که از رأس گنبد به‌صورت اشعهٔ خورشید منشعب شده و تمام سطح آن را ‌پوشانده، نقاشی شده است. نقاط انتقالی گنبد جنوبی نیز نقاشی‌شده و ساقهٔ داخلی آن دارای کتیبهٔ نقاشی‌شدۀ حاوی آﯾﺔ‌الکرسی (بقره / 2 / 255-256) است. به نظر می‌رسد هر دو گنبد‌خانهٔ غربی و جنوبی به‌یک‌میزان تزیینات نقاشی داشته‌اند؛ اما گنبد‌خانهٔ غربی آسیب بیشتری دیده است (اُکین، «تزیینات»، 65، «معماری»، همانجا، نیز تصویرهای 15.12-15.15, 15.18؛ گلمبک، I / 333؛ گنج‌نامه، 231، نقشه).
درون گنبد‌خانۀ جنوبی سنگ قبری قرار دارد که بر روی آن به خط ثلث وکوفی عبارات و آیاتی از قرآن کریم و نام صاحب قبر، یوسف خواجه بهادر (بانی مدرسه)، تاریخ درگذشت وی (شعبان 846 / دسامبر1446) و نام سنگ‌تراش، عطاالله بن عبدالله اسلان نوشته شده است (اعتمادالسلطنه، 2 / 257؛ فاضل، 1667؛ اُکین، همان، 185-186، نیز تصویر 15.16).
در گوشۀ شرقی، اتاقی مربع‌شکل مشابه دو اتاق گنبدخانه‌های غربی و جنوبی دیده می‌شود. سقف آن بدون گنبد، ولی طاق‌بندی شده است. محرابی نیز بر روی دیوار قبله وجود دارد که نشان می‌دهد از این اتاق به‌عنوان مسجدِ مدرسه استفاده می‌شده است (اُکین، همان، 181، نیز تصویر 15.17؛ گلمبک، همانجا؛ هیلنبراند، 227؛ اعتمادالسلطنه، 2 / 256-257). اتاق بخش شمالی آسیب فراوان دیده، و تزیینات آن از میان رفته است (نک‍ : گلمبک، اُکین، همانجاها).
اتاقهای مدرسه در هر دو طبقه شبیه به ایوانهای کم‌عمق با طاقهای ضربی‌اند و لچکی طاقها با کاشی معرق تزیین شده است. ورودی اتاقها در انتهای ایوان قرار دارد. طاقِ اتاقها از نوع گهواره‌ای است. این اتاقها بسته به ابعادشان کاربریهای متنوع داشتند؛ فضاهای بزرگ‌تر به کلاس درس و خانهٔ کارکنان آموزشی اختصاص داشت، و اتاقهای کوچک‌تر محل زندگی طلاب و نیز انبار بوده است (همان، 180).
در این مدرسه، تزیینات گچی به‌صورت کتیبه‌های رنگی، اشکال هندسی و مقرنس‌کاری، بیش از دیگر بناهای دورۂ تیموری به کار رفته است (همان، 181). کاشی‌کاری کنونی حیاط احتمالاً مربوط به تعمیرات دورهٔ صفوی است که ممکن است جایگزین تزیینات مشابه دورۀ تیموری شده باشد (گلمبک، همانجا).
ایـن بنـا در سالهـای متمـادی مرمت و بـازسازی شـده است، از‌جمله در سالهای 1319، 1348-1351، 1355 و 1357- 1359 ش («مجموعه ... »، 1، 7، 14، 16، 17، 20؛ «مدرسه ... »، بش‍‌ ). در‌ طی این مرمتها و بررسیها آثاری مربوط به دوره‌های سلجوقی و ایلخانی نیز یافت شده است. ازاین‌رو، شاید بتوان گفت بنیاد اصلی مدرسه به پیش از دورهٔ تیموری بازمی‌گردد (نک‍ : دانش‌دوست، 91؛ گنج‌نامه، 228- 229). مدرسۀ دودر به شمارۂ 301 در ردیف آثار ملی به ثبت رسیده است (مشکوٰتی، 105).

 مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، تهران، 1301 ق؛ پیرنیا، محمدکریم، شیوه‌های معماری ایرانی، تهران، 1369 ش؛ حکیم، محمدتقی، گنج دانش (جغرافیای تاریخی شهرهای ایران)، به کوشش محمدعلی صوتی و جمشید کیان‌فر، تهران، 1366 ش؛ خانیکف، ن. و.، سفرنامه، ترجمۀ اقدس یغمایی و ابوالقاسم بی‌گناه، مشهد، 1375 ش؛ دانش‌دوست، یعقوب، «هنر معماری ایران در دورۀ تیموریان»، اثر، تهران، 1359 ش، شم‍ 1؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1318 ش / 1900 م؛ سلطان‌زاده، حسین، «مدارس»، معماری ایران دورهٔ اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، 1366 ش؛ فاضل، محمود، «مدارس قدیم مشهد، مدرسۀ دودر»، وحید، تهران، 1350 ش، شم‍ 11؛ قرآن کریم؛ گنج‌نامه (فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران)، دفتر 5، مدارس، تهران، 1379 ش؛ «مجموعۀ آثار تاریخی استان، سالهای 1348-1351»، مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی (مل‍‌ )؛ «مدرسۀ دودر»، ایرانشهرپدیا (مل‍‌ )؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ مولوی، عبدالحمید، «مسجد شاه یا مقبرهٔ امیر غیاث‌الدین ملکشاه»، هنر و مردم، تهران، 1347 ش، شم‍ 74-75؛ نیز:

Fraser, J. B., Narrative of a Journey Into the Khorasān in the Years 1821 and 1822, Delhi etc., 1984; Godard, A., Āthār-é Īrān, Haarlem,1949; Golombek, L. and D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton, 1988; Hanaway, W. L., «Khorasan I», Corpus Inscriptionum Iranicarum, Part IV Persian Inscriptions Down to the Early Safavid Period (vol. II Khorasan Province), ed.W. L. Hanaway, London, 1977; Hillenbrand, R., Islamic Architecture Form Function and Meaning, Edinburgh, 1994; Ichodoc, www.ichodoc.ir (acc. Aug. 8, 2008); Iranshahrpedia, www.iranshahrpedia.ir; Mayer, L. A., Islamic Architecture and Their Works, Geneva, 1956; Morton, A. H., «Reviews of Books», JRAS, 1980; O'Kane, B., Timurid Architecture in Khurasan, Costa Mesa, 1987; id., «Timurid Stucco Decoration», Annales Islamologiques, 1984, vol. XX; Pope, A. U., A Survey of Persian Art, Tehran, 1977; Yate, C. E., Khurasan and Sistan, Nendeln / Liechtenstein, 1977.

مریم همایونی افشار