دخان

دُخان، از سوره‌های مکی در جزء 25 قرآن کریم، و از مجموعۀ سور هفت‌گانۀ حوامیم. سورۀ دخان براساس ترتیب مصحف چهل‌و‌چهارمین، و به ترتیب نزول، شصت‌و‌سومین (یا پنجاه‌و‌ششمین) سوره است که پس از سورۀ زخرف (43) و پیش از سورۀ جاثیه (45) جای دارد. کاربرد واژۀ دخان در آیۀ دهم، در سخن از گونه‌ای عذاب برای کفار، سبب نام‌گذاری سوره بیان شده است (مقاتل، 3 / 816؛ ابن‌ندیم، 28؛ ابن‌عاشور، 25 / 306؛ شرف‌الدین، 8 / 105). سورۀ دخان مشتمل بر 59 آیه، 346 کلمه و 431‘1 حرف، و مکی است (میبدی، 9 / 93-94؛ آل‌غازی، 4 / 92). این سوره پنجمین سوره از گروه هفت‌گانۀ حوامیم، همراه با 4 سورۀ قبلی، یعنی مؤمن (40)، فصلت (41)، شورى (42) و زخرف (43)، و دو سورۀ بعدی، یعنی جاثیه (45) و احقاف (46)، با حروف مقطعۀ «حم» (حامیم) آغاز شده‌اند (ابن‌ندیم، همانجا).
واژۀ دخان از ریشۀ «دَخَنَ» به معنای دود و غباری است که با لهیب و شعله همراه باشد (راغب، 310؛ ابن‌منظور، ذیل دخن؛ نیز نک‍ : خلیل بن احمد، 4 / 232-233) و تنها دو بار در قرآن در آیۀ 10 همین سوره و در آیۀ 11 سورۀ فصلت (41) به کار رفته است.
این سوره در اواخر دورۀ زندگی مسلمین در مکه و قبل از هجرت نازل شده است (شرف‌الدین، همانجا). در بیان شأن نزول سوره، به موضوعاتی همچون تهدید بزرگان مکه چون ابوجهل و ولید بن مغیره و برخی دیگر از دشمنان پیامبر (ص)، و وعدۀ عذاب دوزخ آنان اشاره شده است (ترجمه ... ، 6 / 1671). همچنین برخی با معناکردن دخان به گرسنگی، بر آن‌اند که آیات دربارۀ مکیانی است که با نفرین حضرت رسول (ص) گرفتار قحطی گشتند و نزد پیامبر (ص) عهد کردند که در صورت دفع بلایا ایمان بیاورند؛ بعضی کسان هم آن را از مقدمات و علائم قیامت دانسته‌اند (قرشی، 2 / 334).
در روایات، تلاوت این سوره در شب و روز جمعه، شبهای ماه رمضان، مخصوصاً در شب بیست‌و‌سوم و نیز در نمازهای فریضه و نافله سفارش، و پاداش آن خانه‌ای در بهشت، امنیت در قیامت و قرارگیری تحت سایۀ عرش الٰهی، حساب آسان و استغفار 70هزار فرشته بیان شده است (نک‍ : طبرسی، 9 / 101؛ حویزی، 4 / 619-620؛ بحرانی، 5 / 7؛ قمی، 12 / 113-114؛ طیب، 12 / 70).
در منابع تفسیری، ذیل سورۀ دخان، مواردی چون حروف مقطعۀ «حم»، و نیز مفاهیم «لیلة مبارکه» و «انزال» بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. برخی از مفسران در شرح حروف مقطعۀ «حم» به استناد روایاتْ معنای آن را «حمید مجید»، یا سوگند به حروف هجاء، و آن را با آیۀ بعد که قسم به کتاب مقدسی که از این حروف است، متناسب دانسته‌اند (نک‍ : بحرانی، 4 / 743؛ طباطبایی، 18 / 14). در منابع تأویلی، «حا» وحی خاصی است که به «میم»، حضرت محمد (ص)، بدون واسطه از سرّ در سرّ، شده است که هیچ‌کس از این وحی میان محب و محبوب آگاه نیست؛ و در آیۀ بعد چنین اشاره دارد که قرآنِ ظاهر است که از این اسرار خبر می‌دهد (ابن‌عجیبه، 5 / 279)؛ در بیان دیگر «حا» اشاره به حق الٰهی دارد و «میم» به محبت او، و معنای دو آیه در این منظر چنین آمده است که قسم به حقّم و به محبتم به بندگانم، و به کتاب عزیزم که به سوی ایشان فرستادم، اهل محبتم را به فراق خویش عذاب نمی‌کنم (قشیری، 3 / 379).
در بحث لیلة مبارکه بیشتر مفسران با استناد به دیگر آیات قرآنی (بقره / 2 / 185؛ قدر / 97 / 1)، لیلة مبارکه را شب قدر و در ماه رمضان تعیین کرده‌اند. بنابر همین قول، برخی از مفسران با عنایت به لیلة مبارکه نزول دیگر کتب آسمانی همچون صحف ابراهیم، تورات، زبور و انجیل را نیز در ماه رمضان دانسته‌اند؛ برخی دیگر شب نیمۀ شعبان را لیلة مبارکه دانسته‌اند (فخرالدین، 27 / 652؛ ابن‌عربی، 4 / 117، 426). برخی وصف مبارک را به معنای خیر کثیر، و برخی ظهور رحمت و برکت هدایت و عدالت در عالم به خاطر رتبه و کمال پیامبر (ص) بیان کرده‌اند (همو، 4 / 117). در نگاه عرفانی، لیلة مبارکه، شب وصال و اتصال معنا شده است که وجود بنده محو گشته و فنای او متحقق می‌شود و مبارک به تجلی حق می‌گردد (ابن‌عجیبه، 5 / 280) که افتتاح وصل برای اهل قرب است، شب مبارکی که عبد در آن با قلب حاضرش، پروردگار را مشاهده می‌نماید و از نسیم انوار وصل و قرب بهره‌مند می‌گردد (قشیری، همانجا).
در معنای انزال قرآن در این شب نیز تفاسیر مختلفی آمده است که مبتنی بر آنها انزال قرآن در آن آغاز شده، یا به صورت کامل از لوح محفوظ به بیت‌المعمور (یا به آسمان دنیا)، و سپس به‌تدریج بر پیامبر (ص) در طول 23 سال نازل گشته است (نک‍ : ابن‌عجیبه، 5 / 277؛ فیض، 4 / 404؛ ابن‌عطیه، 5 / 68). برخی از مفسران با تطبیق آیات سورۀ قدر با آیۀ 4 و 5 این سوره، بر وجود کسی که «امر» بر او دائماً ارسال می‌شود و نیز جواز ارسال ملک بر غیر پیامبر (ص)، یعنی امامان معصوم را استدلال کرده‌اند (حویزی، 4 / 621). مفسران همچنین دربارۀ موضوعاتی چون سیر عباد و امر به آن در شب، «شجرة زقوم» و «طعام اثیم» نیز بسط سخن داده‌اند (نک‍ : ابن‌عربی، 4 / 118- 119؛ شرف‌الدین، 8 / 112-113).
محتوای سوره را می‌توان به چند بخش هماهنگ تقسیم کرد: سوره با حروف مقطعه و بیان عظمت قرآن مجید، و نزول آن در شب مبارک که امری ارسال‌شده از سوی خداوند و رحمتی از او برای بندگان و انذار و تحذیر آنان است، آغاز می‌شود (آیات 1-6)؛ سپس از معرفت و توحید و اثبات وحدانیت و محیی و ممیت بودن خدا و بیان بعضی از نشانه‌های عظمت او در جهان هستی سخن می‌گوید (آیات 7- 8)؛ بخش مهمی از این سوره وصف برخورد و رفتار کفار، و سرنوشت و انواع کیفرهای دردناک آنها ست. کافران دنیا را به بازی گذرانده و از رسول مبین (ص) روی گردانده‌اند و ایمان نمی‌آورند، اما خداوند در قیامت بعد از محاسبۀ دقیق با عذابی سخت و جاودانه از ایشان انتقام می‌گیرد (آیات 9-16)؛ بخش دیگر در قالب عبرت‌آموزی و برای بیدارساختن این غافلان، سرگذشت حضرت موسى (ع) و قوم بنی‌اسرائیل، و نجات آنها و شکست سخت و نابودی و غرق شدن فرعونیان در دریا ست (آیات 17-33)؛ مسئلۀ قیامت و اقامۀ حجت برای آن، پاره‌ای از اخبار آن جهان و عذابهای دردناک دوزخیان، و «مقام امین» متقین و پاداشهای شگفتشان بخش دیگری را تشکیل می‌دهد (آیات 34-57)؛ سرانجام، سوره همچون آغاز آن با اشاره به شأن قرآن که هدفش متذکرشدن بندگان است و تیسیر آن بر زبان پیامبر (ص)، و امر ایشان به انتظار نصر، همان‌گونه که کافران انتظار عذاب را دارند با مفهوم تهدیدی برای آنان، پایان می‌یابد (آیات 58- 59) (طباطبایی، 18 / 129-130؛ نیز نک‍ : طبرسی، 9 / 102 بب‍ ؛ زمخشری، 4 / 269 بب‍ ؛ قطب، 5 / 3206-3207؛ شرف‌الدین، 8 / 105 بب‍‌ ).
در ارتباط آیات و افتتاح و اختتام سوره می‌توان چنین گفت که در آغاز به آشکاربودن کتاب و نزول آن در لیلة مبارکه و اینکه جایگاه حق در انزال، انذار است، و سپس در مقام ارسال، به تفریق و تفصیل، و در پایان به تیسیر کتاب اشاره دارد تا منجر و تبدیل به ذکر شود. در این سیر، از ابتدا تا انتها، همۀ این مفاهیم از سر رحمت خداوند است؛ در آغاز بندگان به رحمت الٰهی با تجلی اسم «سمیع علیم» هدایت می‌شوند (آیۀ 6) و در انتها به رحمت الٰهی با ظهور اسم «عزیز رحیم» تحت ولایت (آیۀ 42) قرار می‌گیرند. در ابتدا از فرق و بسط هستی و خلق به دسته‌های مختلف و در پایان از فصل و قرارگرفتن هرکس در گروه و طبقۀ خودش که ظهور آن در قیامت است، سخن گفته شده است.

مآخذ

آل‌غازی، عبدالقادر، بیان المعانی، دمشق، 1382 ق؛ ابن‌عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، تونس، 1984 م؛ ابن‌عجیبه، احمد، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، به کوشش حسن عباس زکی، قاهره، 1419 ق؛ ابن‌عربی، محمد، احکام القرآن، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکفر؛ ابن‌عطیه، عبدالحق، المحرر الوجیز، بیروت، 1422 ق؛ ابن‌منظور، لسان؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ بحرانی، هاشم، البرهان، قم، مؤسسۀ بعثت؛ ترجمۀ تفسیر طبری، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1356 ش؛ حویزی، عبدعلی، تفسیر نور الثقلین، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، 1412 ق؛ خلیل بن احمد فراهیدی، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، 1410 ق؛ راغب اصفهانی، حسین، المفردات، دمشق / بیروت، 1412 ق؛ زمخشری، محمود، الکشاف، بیروت، 1407 ق؛ شرف‌الدین، جعفر، الموسوعة القرآنیة، بیروت، 1420 ق؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، بیروت، 1417 ق؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، بیروت، 1415 ق؛ طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، 1378 ش؛ فخرالدین رازی، مفاتیح الغیب، بیروت، 1420 ق؛ فیض کاشانی، محسن، تفسیر الصافی، تهران، 1374 ش؛ قرآن کریم؛ قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، 1371 ش؛ قشیری، عبدالکریم، لطائف الاشارات، به کوشش ابراهیم بسیونی، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب؛ قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، 1412 ق؛ قمی مشهدی، محمد، کنز الدقائق، به کوشش حسین درگاهی، تهران، 1368 ش؛ مقاتل بن سلیمان، تفسیر، بیروت، 1423 ق؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1371 ش.

مهدی مطیع